GIỚI THIỆU CHƯ YANG SIN SỐ XUÂN ẤT MÙI - tác giả AN PHƯƠNG

Nhà văn - Nhà báo H'XIU HMOK - bút danh AN PHƯƠNG

(hội viên Hội VHNT Dak Lak)

BẾN NƯỚC - NÉT ĐẸP TRUYỀN THỐNG

CỦA NGƯỜI ÊĐÊ CÓ NGUY CƠ BỊ MAI MỘT

Bến nước từ xưa đã gắn bó với đời sống của người Êđê, là nơi họ đến tắm giặt hay lấy nước về để ăn uống. Với sự gắn bó mật thiết ấy, hàng năm, người Êđê tổ chức lễ “cúng bến nước” để bày tỏ sự biết ơn đối với thần linh, cầu mưa thuận gió hoà, cuộc sống ấm no cho buôn làng. Ngày nay, ở nhiều nơi, bến nước vẫn được người dân và chính quyền địa phương gìn giữ. Tuy nhiên, dưới tác động của đô thị hoá, nhiều bến nước đã không còn tồn tại, kéo theo đó là sự mất dần của nghi lễ cúng bến nước ở nhiều buôn đồng bào dân tộc Êđê.

Bến nước buôn Tùng Thăng (xã Ea Ral, huyện Ea Hleo) có 2 nhánh bến nằm đối diện nhau, nước trong vắt, chảy quanh năm bất kể mùa khô hay mùa mưa. Dù mỗi nhà đều có giếng nước nhưng hàng ngày, các bà các chị vẫn thường xuyên ra bến nước lấy nước dùng cho việc ăn uống, còn nước giếng chỉ dùng để tắm giặt và rửa chén bát. Đều đặn hàng ngày, bà H’Huăt Adrơng (thường gọi amí H’Loch) lại ra bến lấy nước, đối với bà, đấy là một thói quen thường nhật.

Bến nước gắn bó với đời sống người dân trong buôn nên hàng năm cả buôn lại họp nhau cùng chuẩn bị tổ chức lễ “cúng bến nước” để cảm tạ các thần, cũng là một nghi thức cúng cầu sức khoẻ và cầu bình an, yên ấm cho cả buôn. Tùy vào điều kiện kinh tế của buôn trong năm đó mà sẽ mổ bò hay heo để làm lễ cúng. “Thường thì mỗi nhà góp khoảng 10 nghìn, nếu mà cúng heo thì mỗi nhà góp 20 nghìn, nói chung là mọi người cùng đóng góp rồi mua các thứ về chuẩn bị và cùng nhau tổ chức lễ cúng thôi”. Ông Y Gu Kpă (thường gọi aê Wương), buôn trưởng buôn Tùng Thăng cho biết.

Còn ở xã Ea Tul (huyện Cư Mgar), dù không còn tổ chức lễ cúng bến nước hàng năm, nhưng người dân vẫn gắn bó với bến nước buôn Sah B. Ở đầu nguồn bến nước này có nhiều cây cổ thụ toả bóng xanh rì, nước luôn mát lạnh và trong vắt. Chính quyền và nhân dân địa phương đã đóng góp tiền và ngày công trải bê tông con đường xuống bến nước, xe máy cày cũng có thể chạy xuống đậu ngay gần đầu bến. Người dân cho biết, mặc dù ở xã Ea Tul có nhiều bến nước nhưng mọi người vẫn đến bến này lấy nước thường xuyên. Bến nước này có từ thời cha ông xưa được người dân duy trì và bảo vệ cẩn thận. Ống nứa cắm vào mạch nước để làm máng dẫn. Theo thời gian, máng nước bị cũ hay hư mục, người ta lại chặt ống mới thay vào. Cứ như thế, mạch nước cứ tuôn tràn đầy máng, đem đến những giọt nước mát lành cho mọi người sử dụng. Bà H’Gueh Ayun (thường gọi amí Nghip) kể: “Thời cha ông mình ngày xưa thì có làm lễ cúng bến nước, nhưng thế hệ mình bây giờ thì không làm nữa. Nhưng người ta vẫn đến đây lấy nước, cả người ở buôn Knia, buôn Phơng, buôn Tría cũng đến đây lấy nước, người ta đi cả xe máy cày đến để chở nước về sử dụng, rồi người ta còn tắm giặt ở đây nữa, bến nước ở đây nhiều người dùng lắm”.

Bến nước buôn Ky (phường Thành Nhất, thành phố Buôn Ma Thuột) được khánh thành và đưa vào sử dụng đúng dịp kỷ niệm ngày giải phóng Buôn Ma Thuột 10.3.2013. Nhân dịp này, chính quyền địa phương và Phòng Văn hoá Thông tin thành phố Buôn Ma Thuột cùng phối hợp tổ chức lễ “cúng bến nước” theo truyền thống. Đây là một tin vui đối với người dân trong buôn, nhiều thanh niên rất phấn khởi vì lần đầu tiên được chứng kiến một lễ hội truyền thống của dân tộc. Tuy nhiên, theo nhiều người dân chứng kiến lễ cúng nhận xét: Lễ cúng bến nước được tổ chức ở đây không đúng theo nghi thức truyền thống mà có nhiều sự đổi mới và pha trộn chưa thật hợp lý, kể cả trong cách tiến hành lễ và trong cách chọn địa điểm làm lễ.

Nhưng buôn Ky vẫn còn may mắn hơn nhiều buôn làng khác ở tỉnh Đắk Lắk bởi ở đây vẫn còn giữ được bến nước và tổ chức được lễ cúng bến nước như hiện tại. Trong khi đó, nhiều buôn đồng bào Êđê khác, chẳng hạn như 3 buôn ở xã Hoà Xuân (thành phố Buôn Ma Thuột) thì hoàn toàn không còn bến nước, do đó “lễ cúng bến nước” - cũng không còn . Ông Y Khiêm Êban, Chủ tịch Hội đồng già làng xã Hòa Xuân, thành phố Buôn Ma Thuột, cho biết: “Bến cũ dọc theo suối Ea Tam ô nhiễm quá nhiều rồi. Hơn chục năm nay bà con không dùng nữa. Hầu hết bà con bây giờ đang dùng nước máy. Cách đây mấy năm chúng tôi cũng đã có ý xin cấp trên hỗ trợ xây dựng lại bến nước để bà con có nơi sinh hoạt mang tính truyền thống của mình”.

Ở một số buôn làng trong tỉnh Đắk Lắk, ngành chức năng và chính quyền địa phương đã tiến hành đầu tư khôi phục bến nước và tổ chức lễ cúng bến nước cho bà con, nhưng con số này còn khá khiêm tốn. Nguyên nhân một phần là do tác động của đô thị hoá, một số nơi người dân đã bỏ hẳn thói quen sử dụng nước ở bến nước trong các sinh hoạt hàng ngày, thay vào đó họ dùng nước giếng, nước máy vừa tiện lại vừa đảm bảo vệ sinh. Mặt khác, do môi trường thiên nhiên bị tác động, các bến nước không còn giữ được mạch nước ngầm hay rừng đầu nguồn, diện tích đất bao quanh bến nước cũng bị người dân lấn chiếm nên hầu như bến nước đã bị phá bỏ hay bị chuyển sang sử dụng với mục đích khác.

Bến nước không chỉ gắn bó với sinh hoạt của người Êđê mà nghi lễ cúng bến nước cũng là một nét văn hoá đẹp truyền thống của dân tộc Êđê. Dù hiện nay, nhiều nơi người dân đã có nguồn nước khác dùng trong sinh hoạt hàng ngày, nhưng dưới góc độ văn hoá, việc duy trì bến nước và lễ cúng bến nước là cần thiết để góp phần bảo tồn văn hoá và bản sắc dân tộc.