Thứ Hai, 11 tháng 12, 2017

NGHE KỂ SỬ THI TRONG KHÔNG GIAN CHĂN THẢ ĐÀN TRÂU BÒ - tác giả TRƯƠNG BI - CHƯ YANG SIN SỐ: 303 - THÁNG 11 NĂM 2017

     

 
Tôi còn nhớ vào những năm 1990, chúng tôi đi điền dã sưu tầm sử thi ở địa bàn huyện Cư M'gar. Hôm ấy, đoàn chúng tôi đến Phòng Văn hóa-Thông tin của huyện nhờ chị H'Năm Niê, Phó phòng dẫn đến gặp pô khan (nghệ nhân kể khan) là Aê Wưi Niê tại nhà riêng, nhưng Aê Wưi không có ở nhà. Con cháu của ông cho hay: "Aê đi chăn bò ở ngoài bờ suối Ea M'ngar, chiều tối mới về". Chúng tôi liền đi đến bãi cỏ bên suối Ea M'ngar, tìm một lúc mới thấy pô khan Aê Wưi đang ngồi kể khan dưới gốc cây plang cho lũ trẻ chăn bò nghe. Chúng tôi bước nhẹ đến và im lặng đứng nghe kể khan. Một lúc sau, nghệ nhân Aê Wưi dừng lại để hút thuốc. Chúng tôi chào nghệ nhân. Chị H'Năm liền giới thiệu với nghệ nhân Aê Wưi: "Có các cán bộ văn hóa trên tỉnh đến gặp ông, tối nay nhờ ông kể khan, để họ ghi âm các bài khan". Nghệ nhân Aê Wưi nhìn chúng tôi một cách hiền từ rồi nói: "Mình suốt ngày ở ngoài bãi chăn bò, tối mới về nhà, ăn cơm xong là nghỉ, chứ không khan ban đêm đâu, vì đã già rồi, sức khỏe không được tốt, năm nay mình đã hơn 95 mùa rẫy rồi mà. Cán bộ muốn nghe và ghi âm bài khan thì hàng ngày ra bãi chăn bò này nghe cùng lũ trẻ và ghi âm các bài khan cho tiện".
Nghe nghệ nhân Aê Wưi nói vậy, chúng tôi cảm ơn, rồi hỏi: "Pô khan đang kể khan gì vậy?"
Nghệ nhân Aê Wưi trả lời: "Mình đang kể khan Đăm Săn thời trẻ cho lũ trẻ trong buôn nghe đây mà!"
Tôi hỏi tiếp: "Chúng tôi đi nhiều buôn của đồng bào Êđê và sưu tầm rất nhiều bài khan, nhưng chưa hề nghe một pô khan nào nói đến bài khan này, nay nghe Aê Wưi nói thì thấy rất lạ, có lẽ đây là bài khan chỉ lưu truyền trong buôn này phải không?"
Aê Wưi chậm rãi nói: "Đây là bài khan được lưu truyền trong buôn Sak của mình từ bao đời nay rồi, nhưng ít người biết đến. Ông bà trước đây kể như thế nào thì bây giờ mình kể lại như thế ấy. Nhưng mình thấy Đăm Săn thời trẻ khổ cực lắm, nghèo khổ lắm. Nó không giống như khan "Đăm Săn" thường lưu truyền trong các buôn làng người Êđê. Ở đây các chị của Đăm Săn thời trẻ cũng không phải tên H'Âng, H'Lý như trong khan Đăm Săn, mà là tên khác, tên hai chị là H'Prak và H'Nui. Trong Đăm săn thời trẻ, kể về ba chị em là Đăm Săn, H'Prak, H'Nui lúc còn nhỏ đã mồ côi cha mẹ, không còn ai nương tựa phải đi ở cho tên M'tao M'xây giàu có tham lam, độc ác. Họ bị M'tao M'xây hành hạ vô cùng khổ cực, bắt làm việc suốt ngày đêm, thế mà cơm ăn bữa có bữa không, áo váy không có mặc. Một hôm ba chị em được người nhà M'tao giao cho giữ rẫy lúa đang chín rộ, không may bị đàn heo rừng kéo về ăn hết một vạt lúa. Thế là M'tao M'xây nổi giận đuổi ba chị em ra khỏi buôn làng. Họ van xin M'tao M'xây tha tội, nhưng vẫn không được, cuối cùng ba chị em phải dắt nhau ra sống ngoài bìa rừng trong một một túp lều nhỏ mục nát của những người coi rừng bỏ lại. Hàng ngày ba chị em phải lên rừng hái măng, nhặt nấm, đào củ mài để sống. Họ sống khổ cực lắm, chứ không phải sung sướng như chàng Đăm Săn trong khan Đăm Săn đâu. Có lẽ đây là một khan riêng, không phải cùng một chuyện với khan Đăm Săn đâu!". Kể đến đây, Aê Wưi nói: "Chuyện còn dài lắm, bây giờ phải đưa đàn bò về buôn, kẻo trời đã tối rồi, sáng mai các cháu cứ ra bãi chăn bò này mà nghe khan cùng lũ trẻ và ghi âm các bài khan của già này kể".
Sáng hôm sau chúng tôi ra bãi chăn bò của buôn Sak sớm hơn. Vừa đến gốc cây plang, chúng tôi đã thấy nghệ nhân Aê Wưi dẫn đàn bò khoảng gần 50 con đến thả ở bãi cỏ ven suối Ea M'ngar. Sau đó, Aê Wưi đến bên gốc cây plang. Thấy chúng tôi đang chờ, ông liền nói: "Để cho bọn trẻ thả xong đàn bò, đến đây tụ họp đông đủ rồi già này sẽ kể tiếp khan hôm qua cho các cháu nghe".
Lúc này chúng tôi tranh thủ thời gian chờ bọn trẻ, liền trao đổi với nghệ nhân Aê Wưi: "Ông biết kể khan từ lúc nào?”
Aê Wưi, cười hiền từ rồi nói: "Mình biết kể khan lâu lắm rồi, bây giờ không còn nhớ nữa, chỉ biết lúc lên năm, sáu mùa rẫy, hàng ngày mình theo ông nội đi chăn đàn bò và được ông kể khan cho nghe. Ngày nào cũng được nghe những bài khan quen thuộc, như: Đăm Săn, Đăm Săn thời trẻ, Đăm M'lan, Đăm Ji, Sing Nhã và nhiều khan khác nữa. Như mưa dầm thấm lâu, ngày nào cũng được nghe đi nghe lại mãi, nên mình nhớ hết các bài khan ấy. Lớn lên khoảng mười hai, mười ba mùa rẫy, ông nội và cha mình cho mình đi dự các lễ hội trong buôn làng cùng các buôn lân cận, và được nghe kể khan nhiều đêm liền. Năm nào cũng vậy, cứ đến mùa lễ hội là được nghe ông nội mình kể khan, nhờ vậy mà mình thuộc nhiều khan và biết cách kể khan và sau này lớn lên trở thành pô khan của buôn làng".
Chúng tôi hỏi tiếp: "Từ trước đến nay Aê Wưi đã truyền dạy được bao nghiêu cháu trong buôn biết kể khan?" Aê Wưi nói: "Mình có truyền dạy gì đâu! Chủ yếu là kể trong lúc chăn thả đàn trâu bò, rồi nơi có lễ hội của buôn làng, lúc đi rừng, lúc giữ lúa trên chòi rẫy, lũ trẻ theo nghe nhiều lần rồi có đứa nhớ và kể lại cho bạn bè nghe. Mình đã chứng kiến và nghe các cháu kể khan, khoảng hơn chục cháu ở bon này biết kể khan. Sau này lớn lên chúng nó lấy vợ, ở lại bên nhà vợ, nên buôn này chỉ còn vài người biết kể khan. Nhưng bây giờ thì không còn ai cả, vì chúng nó lớn lên, đi học rồi đi làm ăn xa. Nay chỉ còn già này thôi!". Nói đến đây, Aê Wưi cười vui vẻ.
Lúc này lũ trẻ đã thả đàn bò gặm cỏ bên bờ suối Ea M'ngar về tụ tập xung quanh gốc cây plang. Thấy lũ trẻ đã đến đông đủ, Aê Wưi liền khấn nhỏ trong miệng làm thủ tục xin phép thần linh, tổ tiên, ông bà được kể khan cho lũ trẻ và khách trên tỉnh cùng nghe. Rồi ông đằng hắng lấy giọng và bắt đầu kể tiếp khan Đăm Săn thời trẻ: "Ba chị em Đăm Săn sống ngoài bìa rừng trong túp lều mục nát dưới gốc cây plang. Hàng ngày họ lên rừng đào củ mài để sống. Họ đào hết rừng này qua rừng khác, nhưng chẳng được củ nào. Tiếng đào đất ngày đêm lục cục, lục cục, nó vang khắp núi rừng rồi vọng lên trời cao, làm cho ông Trời lấy làm lạ, liền cử con của mình xuống trần gian xem sao. Hai người con của ông Trời bay xuống trần gian thì thấy ba chị em Đăm Săn đang đào củ mài. Chị em họ đào mãi mà chỉ được vài sợi rễ. Thấy vậy, hai người con của ông Trời hóa phép cho họ đào được nhiều củ mài to. Củ mài chất đầy gùi, hai người theo ba chị em Đăm Săn gùi củ mài trở về túp lều xiêu vẹo. Thấy ba chị em ở trong túp lều tơi tả này, hai người con của ông Trời vô cùng thương hại, họ liền hóa phép cho túp lều biến thành một ngôi nhà dài to đẹp. Họ còn giúp ba chị em có kho lúa đầy, có áo váy để mặc, trong nhà có chiêng ché, nồi bảy, nồi ba, có trâu bò, heo gà đầy bãi, đầy sân, có kẻ hầu hạ, rồi hai người con của ông Trời kết nghĩa anh em với ba chị em Đăm Săn. Cuộc sống của ba chị em Đăm Săn ngày càng sung túc. Chẳng bao lâu ba chị em Đăm Săn trở thành người giàu có chẳng kém gì những M'tao trong vùng. Tiếng lành đồn xa, đến tai M'tao M'xây. Hắn cho tay sai đến đốt nhà của chị em Đăm Săn. Nhưng đều bị Đăm Săn bắt làm nô lệ. M'tao M'xây vô cùng tức giận liền kéo hàng trăm quân đến đánh Đăm Săn. Nhờ sự giúp đỡ của hai người con ông Trời, chàng Đăm Săn đã giết chết M'tao M'xây độc ác. Chàng kéo đến buôn làng của M'tao M'xây, giải thoát cho những người nô lệ, rồi lấy lúa bắp, trâu bò, heo gà, chiêng ché của M'tao M'xây chia đều cho mọi người dân trong buôn. Chàng được dân buôn tôn vinh làm tù trưởng của buôn làng. Chàng xây dựng lại buôn làng to đẹp hơn xưa. Nhờ hai người chị là H'Prak và H'Nui làm mối, chàng cưới một cô gái mồ côi xinh đẹp làm vợ. Từ đó vợ chồng chàng cùng hai người chị và dân làng sống yên vui, đầm ấm. Tiếng tăm của chàng vang khắp mọi vùng. Người Lào, người Khơ Me, người Bih, người M'nông, Ba Na, Sê Đăng, Ja Rai... tìm đến kết nghĩa anh em với chàng Đăm săn...".
Cứ mỗi buổi nghe kể khan, nghệ nhân Aê Wưi nghỉ giải lao hai lần để lũ trẻ đi xem đàn bò có ăn đúng vị trí không, sau đó lại về nghe kể khan tiếp. Còn nghệ nhân Aê Wưi ngoài việc xem lại đàn bò, ông còn nghỉ ngơi uống nước, hút thuốc. Một lúc sau bọn trẻ lại về ngồi dưới gốc cây plang nghe Aê Wưi kể tiếp. Khi lời khan ngân vang, tất cả đều ngồi trật tự, im lặng lắng nghe, như bị cuốn hút vào những nhân vật trong chuyện. Có ngày trời mưa, nhưng việc kể khan không vì thế mà gián đoạn, vì tất cả mọi người đều mang áo mưa cùng ngồi dưới góc cây plang nghe Aê Wưi kể khan say sưa. Cả người kể, người nghe như bị chìm trong không gian của trời mưa tầm tã. Mặc cho trời mưa, gió rừng thổi ào ào, nhưng vẫn không sao ngăn được lòng nhiệt tình của người kể và sự say mê như bị thôi miên của người nghe. Cứ thế mọi người say sưa trong không gian kể khan tại bãi thả đàn bò một cách lạ kỳ.
Suốt thời gian gần một tháng trời, chúng tôi cùng các em nhỏ chăn bò được nghệ nhân Aê Wưi Niê kể cho nghe trong không gian bãi chăn bò, dưới gốc cây plang bên bờ suối Ea M'ngar, buôn Sak, xã Ea Tul, huyện Cư M'gar gồm các khan: Đăm Săn thời trẻ, Đăm Kteh M'lan, Xing Nhã, M'hiêng, Đăm Ji, mỗi tác phẩm chúng tôi ghi âm được từ 8 đến 12 băng cassettes (mỗi băng 90 phút) làm tư liệu để tiếp tục nghiên cứu sử thi Êđê.

Người Êđê có nhiều không gian kể sử thi khác nhau, như trong không gian nhà dài, không gian lễ hội, không gian trên chòi rẫy v.v... Nhưng trong không gian bãi chăn bò lại hợp với nhu cầu sinh hoạt văn hóa của lớp trẻ hơn cả. Ở đây thực sự là một không gian "sống". Bởi có người kể (pô khan), còn người nghe là các em nhỏ chăn bò và địa điểm là dưới gốc cây plang bên bãi thả đàn trâu bò của buôn làng. Tất cả ba yếu tố này tạo nên không gian "sống" của sinh hoạt văn hóa kể sử thi. Chính không gian này không chỉ là nơi giải trí đơn thuần, mà còn là môi trường giáo dục phẩm chất nhân cách và chắp cánh ước mơ lý tưởng cho lớp trẻ trước khi bước vào đời. Đây cũng là nơi truyền dạy, bảo tồn, gìn giữ kho tàng sử thi của dân tộc Êđê từ thế hệ này sang thế hệ khác, làm cho nó được sống, được lưu truyền mãi trong cộng đồng.

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét

NHẬN XÉT MỚI