Một tia sáng lóe lên rạch ngang bầu
trời đầy sao đêm ba mươi, liền ngay sau đó là tiếng nổ rền vang ập xuống các
nóc nhà dài buôn Trưng. Trẻ con giật mình khóc thét, người lớn choàng dậy chất
thêm củi vào bếp, ngó ra đầu sàn không giấu được nỗi ngơ ngác, sợ hãi. Già làng(1)
đã sống hơn tám chục mùa rẫy(2) chưa bao giờ nghe tiếng sét khủng khiếp đến thế
cũng lật đật ngồi dậy; cơn ho ở đâu kéo đến làm ông nấc lên. H’Lim, con gái út
từ gian trong bước vội ra khoác cho ama(3) tấm chăn qua vai rồi dìu lại bên bếp
lửa gian giữa nhà, chất thêm củi, hơi ấm lan tỏa ra xung quanh. Già trẻ, lớn bé
trong ngôi nhà dài thức dậy ra vây quanh bếp lửa, nhìn nhau như muốn hỏi: vì
sao Yang(4) lại tức giận đến thế?
Đêm dài cũng qua đi, ông mặt trời lười biếng từ
từ nhô lên trên đỉnh núi phía đông, ban phát những tia nắng vàng lên khắp cánh
đồng cỏ mênh mông của thảo nguyên trước buôn. Có tia sáng xuyên qua những đám
mây trắng đang vương vấn quấn quanh triền núi cao sau buôn xuống bờ suối, tạo
nên nhiều màu sắc lung linh như ánh cầu vồng. Đám trẻ ùa ra đầu cầu thang,
tranh nhau nhìn lên núi rồi khua chân múa tay, cố diễn tả vẻ đẹp mà chúng cảm
nhận được.
Y
Khuôn mặt vuông chữ điền, trên mình có độc chiếc khố, để lộ thân hình vạm vỡ,
nước da như màu chiêng mới đúc, tóc xoăn tít; hốt hoảng chạy từ bến nước về
buôn, miệng la ầm lên:
-Yang
đến rồi, Yang đến bến nước buôn ta rồi Già làng ơi!
Y
Khuôn chạy đến bên nhà Già làng, tay vịn vào chân cầu thang, miệng, mũi tranh
nhau thở. Già làng bước ra đầu sàn, hỏi:
-Mày
sống hơn hai mươi mùa rẫy rồi đấy, sao còn nói nhảm
thế; làm sao có thể thấy Yang được?
-
Già làng ra bến nước mà xem. Không phải Yang thì là gì…!
Già
làng lại ho, cơn ho kéo dài làm tấm thân còng còng có bao nhiêu xương sườn đều
phơi ra dưới lớp da, ai cũng có thể đếm được. H’Lim bước lại bên đỡ ông rồi dìu
xuống cầu thang. Cả buôn Trưng như ong vỡ tổ, họ rùng rùng kéo nhau chạy về
phía bến nước. Già làng đến gần, đám người dạt qua hai bên nhường lối. Trên đầu
họ đám mây khổng lồ của ong và bướm tạo thành, vần vũ bay lượn trên bến nước,
che kín luôn cả ánh sáng mặt trời và… thật kỳ lạ, một mùi hương thơm ngào ngạt
tỏa ra, bao trùm cả không gian làm ngây ngấy mọi người. Hình như hương thơm tỏa
ra từ trong gốc cây to hơn một vòng tay người ôm mới bị sét đánh nứt đôi khi
đêm. Ông thầy cúng nhanh chân đến trước, quỳ xuống, cúi đầu vái lạy gốc cây, miệng
lẩm bẩm những câu vô nghĩa, chẳng ai biết lão nói gì; rồi quay lại nói:
-Buôn
ta được Yang tặng quà rồi?
-Mày
nói vậy nghĩa là sao?
-
Già làng nhìn đây!
Lão
thầy cúng nói dứt lời bước tới cây bị sét đánh chẻ làm đôi, bê từ giữa gốc cây
lên một cục như hòn đá, to bằng bắp đùi người lớn, dài hơn ba gang tay, màu trắng
xám nâu, xung quanh như có lớp đường trắng mịn bám vào; đưa đến trước mặt Già làng.
Già làng, nhắm mắt, ôm ngực, cúi đầu ho rũ rượi, ho như thắt cả ruột gan lại để
văng ra ngoài. Bỗng nhiên ông ngừng ho, tinh thần khoan khóai trở lại; mở mắt
thấy lão thầy cúng bê “cục đá” đến trước mặt, mùi thơm kỳ lạ tỏa ra và hình như
chính mùi hương này làm ông hết ho. Hai tay đón “hòn đá Yang”, già làng quỳ xuống,
ngửa mặt lên trời tạ ơn Yang đã ban cho buôn bảo vật. Màu sắc trông giống đá,
nhưng nhẹ hơn lại được tìm thấy trong bụng của gốc cây đại thụ bên bến nước; đúng
là kỳ diệu, đúng là quà của Yang cho.
*
**
Sau lễ cúng tạ ơn, “hòn
đá Yang” được đưa về nhà Già làng để trong phòng khách; ai có bệnh tật, đau ốm…
chỉ cần đến gần, khấn câu cầu xin Yang giúp đỡ, bệnh tự khỏi. Già làng ở nhà hướng
dẫn người có bệnh đến khấn vái, chữa bệnh, không lấy của ai bất cứ thứ gì vì
nghĩ đó là quà Yang ban cho chung mọi người.
Từ
ngày có “hòn đá Yang”, người già khỏe lại; lũ người trẻ không còn bị bệnh tật,
nên ai cũng vui mừng. Có sức khỏe, mọi người ham làm việc nên: lúa, bắp, đậu…
lúc nào cũng đầy kho; ché túc, ché ba… xếp hàng bên vách lúc nào cũng được bịt
kín miệng, sẵn sàng chờ đón lễ hội. Trong các buôn ban ngày đầy ắp tiếng cười của
lũ trẻ; ban đêm quanh bếp lửa người lớn im như hạt thóc thay nhau vít cần rượu
nghe kể khan(5). Cuộc sống cứ vậy trôi đi, cho đến một hôm…
Một
đoàn người lạ đến thăm buôn Trưng. Họ là người ở buôn xa, ngồi trên lưng ba con
voi được lão thầy cúng đưa đến. Lão thầy cúng buôn xa khoảng năm chục mùa rẫy;
mặt dài, hai mắt sùm sụp như chưa bao giờ nhìn thẳng vào ai, râu ria lâu ngày
không cắt tạo cho khuôn mặt trông như mặt vượn; người thấp bé, nước da như đít
xoong lâu ngày không rửa. Đi cùng đoàn còn có người ngoại quốc, da trắng bờn bợt
giống con cá suối chết lâu ngày, mặt tròn, mắt một mí, trên môi có cái tẩu
không bao giờ tắt khói.
Cả đoàn khách lạ lên nhà
già làng, mang theo nhiều lễ vật quý như: rượu trong chai trong như nước suối,
chỉ nhấp một tý thôi đã thấy như có ngọn lửa trong mồm. Muối trắng, hạt to như
hạt bắp đỏ trồng mùa mưa, đưa một hạt lên lưỡi có vị mặn, vị chát và cả cảm
giác ngọt thấm vào tận trong bụng. Đặc biệt, họ còn có cây gậy hét lên tiếng
như Yang, cây cách xa cả trăm bước chân, to bằng bắp đùi người lớn cũng bị
xuyên thủng. Già làng vui lắm, sai mổ trâu, mổ bò đãi khách quý đúng ba ngày ba
đêm. Dàn chiêng của buôn lại được dịp nổi lên bản chúc phúc, mừng sức khỏe cho
khách đã vượt núi cao, suối sâu đến thăm buôn.
Sáng
ngày thứ tư, đoàn khách từ biệt trở về. Lão ngoại quốc nói với già làng:
-Ngộ
có con gái út đến tuổi bắt chồng mà bị bệnh lạ nằm liệt một chỗ. Trong giấc mơ
được thần linh bảo: phải nhìn thấy “hòn đá Yang” mới khỏi bệnh. Nay lặn lội đường
xa đến đây muốn xin Già làng cho mượn hòn đá quý về chữa bệnh cho con, rồi mang
trả lại.
-Điều
đó không được, hòn đá của Yang không thể rời buôn, mang đi sẽ bị Yang trừng phạt
cả buôn.
Nghe
Già làng trả lời, người lạ nói tiếp:
-Ngộ
vì con gái nên phải tới đây, nếu Già làng đồng ý ngộ sẽ để lại đây một con voi
làm tin; hôm sau lên trả lại đá sẽ hậu tạ buôn ta ba bồ muối lớn được ba con
voi chở đến.
-Không
phải Già làng không tin mà phong tục nó thế, không làm trái được.
Y
Khuôn giờ đã là chồng của H’Lim, con gái út Già làng trả lời.
-Con
gái ngộ bị bệnh cũng không thể ra khỏi nhà, ra khỏi nhà thì thành atâo(6) nên mới
phải lặn lội đến đây. Chẳng lẽ thấy người sắp chết mà già làng không cứu.
Nghe
lão nói như khóc làm người già trong buôn tranh cãi nhau đến to tiếng; người bảo
nên cho mượn để cứu người; người lại bảo không được làm trái ý Yang. Cái buôn
Trưng đang yên lành bỗng nhiên nổi sóng, đám thanh niên cũng chia làm hai phe
tranh luận sôi nổi, giận hờn đến suýt nữa thì xông vào đánh nhau.
H’Lim thấy mọi người
không vui mới đến bên Già làng nói:
-Yang cho ta hòn đá này để
cứu người, nay nghe tin người sắp chết mà không cứu thì không đúng ý Yang. Nhưng
đưa đá ra khỏi buôn cho người lạ mượn cũng trái ý Yang. Con nghĩ thế này: buôn
ta nên làm lễ cầu xin Yang cho mang đá đi cứu người. Nếu Yang đồng ý thì chọn mấy
người con trai khỏe mạnh đưa “đá Yang” đi rồi đưa về, không cần giữ voi của người
lạ làm gì.
Già làng nghe lời con gái
út, cho mổ trâu làm lễ cúng bến nước, xin ý Yang. Trong lúc mọi người tíu tít
chuẩn bị làm lễ, lão ngoại quốc đi đến gần, nắm tay thầy cúng, đặt vào đó một
chiếc vòng bạc lớn rồi ghé tai nói nhỏ:
-Ngộ mời thầy cúng đi cùng
hòn đá thần đến chữa bệnh cho con gái. Xong việc, con voi ta cỡi kia và số muối
hạt chất đầy lưng voi chở về đây là của ông.
Nghe nói thế, mắt lão thầy
cúng sống gần sáu mươi mùa rẫy bừng sáng lên như có ánh lửa; lão gật đầu rối rít,
trả lời:
-Biết rồi, biết rồi.
Mồm trả lời, trong đầu
lão hiện lên cảnh một mình chễm chệ ngồi trên cổ voi đi qua các buôn dự lễ; mọi
người sẽ tròn mắt nhìn mà thèm. Có voi, đi vào rừng kéo những cây gỗ đẹp nhất về
dựng ngôi nhà to nhất, to hơn cả nhà Già làng. Rồi mùa khô đến, sẽ tổ chức cho
đám thanh niên đi theo săn voi, bắt thêm nhiều voi nữa để rồi… lão cười với ý
nghĩ: mình sẽ là Già làng của buôn, của cả vùng thảo nguyên rộng lớn và xinh đẹp
này.
*
**
Trong lễ cúng, lão thầy
cúng nhảy múa loạn xạ một hồi, rồi phán:
-Yang đồng ý cho mang hòn
đá thần ra khỏi buôn đi cứu người và phải xuất phát ngay hôm nay.
Già làng nghe nói vậy, họp
buôn lại hỏi đám thanh niên ai xung phong đi cùng “hòn đá Yang”.
-Y Khuôn xin nhận trọng
trách gùi “hòn đá Yang” đi, xong việc sẽ mang đá trở về.
Lũ con trai nhiều người
xung phong, nhưng Y Khuôn chỉ chọn năm người thanh niên khỏe mạnh chưa có vợ để
đi cùng mình. H’Lim bỏ vào gùi cho chồng hai cái khố mới bên cạnh “hòn đá Yang”
và một quả bầu khô đựng nước, dặn:
-Đi đường xa phải cẩn thận,
nước trong bầu chỉ uống khi bị đau bụng thôi nhé. Đi nhanh về không anac mong!
-Người
lạ tốt lắm, lại có những ba con voi đi cùng chở đồ ăn không phải lo gì đâu, vắng
ít hôm sẽ về ngay thôi mà.
Vợ
chồng nhìn nhau, đứa con gái đầu vừa tròn tuổi nắm chặt tai ama như không muốn
thả ra.
Y
Khuôn từ biệt vợ con, đeo gùi, vác xà gạc(7) lên vai bước xuống cầu thang nhập
vào đoàn người. Ba con voi chở người lạ, hai lão thầy cúng và mấy người Êđê buôn
xa đủng đỉnh đi trước mở đường.
Chiều,
khi đi đến chân một ngọn núi cao, có dòng suối nước trong như lọc chảy qua,
đoàn người dừng lại, dựng lều, nổi lửa chuẩn bị bữa chiều. Ba con voi được thả
vào rừng tự kiếm ăn.
Bên
bếp lửa, người lạ tỏ ra là người hiếu khách, mời mọi người ăn uống thoải mái.
Ngoài món thịt nai khô và thịt heo rừng hong khói Già làng buôn Trưng cho, đem
nướng; còn có nhiều chai rượu trắng xếp quanh đống lửa.
-Hôm nay Ngộ mời mọi ngưới,
cứ tự nhiên uống cho thỏa thích nhé. Rượu này được nấu ở nước mẹ từ phương bắc
rất xa, phải đưa lên tàu thủy chạy trên biển nhiều lần trăng mọc mới tới được cảng.
Cảng là nơi tàu thủy dừng để vận chuyển hàng hóa lên, xuống tàu. Rồi từ bến cảng
đó phải đi nhiều ngày nữa mới tới được đây. Có viên đá này chắc chắn con ngộ được
cứu sống rồi, cảm ơn tất cả. Uống, uống nào!
Rượu ngon, mồi ngon; họ cụng,
chúc nhau, mừng nhau rồi… say lúc nào không biết. Màn đêm qua đi, bầy vượn vui
mừng hò hét vang rừng chào đón ngày mới. Y Khuôn thức dậy, bụng đau như có người
cào cấu trong đó; nhớ lời vợ dặn, ngồi dậy lấy quả bầu khô mang theo, mở nút lá
chuối nhấp một ngụm. Cơn đau dịu dần, nhìn qua bên cạnh thấy năm người bạn đi
cùng và lão thầy cúng, ai cũng ngủ say, mồm trào ra nước bọt đen sì, tỏa mùi
hôi khó chịu. Thôi chết, bọn này trúng độc rồi, Y Khuôn nghĩ vậy, nên mang nước
trong bầu đổ vào miệng cho bọn chúng tỉnh lại. Một lúc sau cả bọn ngồi dậy nhìn
nhau, nhìn ra xung quanh thì lũ người đi cùng đã biến mất như tan vào các gốc cây.
Y Khuôn gầm lên:
-Ta
bị lừa rồi. Chúng cướp mất “hòn đá Yang” của buôn ta rồi. Ta phải đuổi theo lấy
lại.
-Chúng
có cây gậy của Yang giết người xa hơn trăm bước chân thì làm sao lấy lại được?
Lão
thầy cúng hỏi, Y Khuôn trả lời:
-Bọn
chúng đi bằng voi, đi đến đâu thành đường đến đó. Ta theo dấu đuổi theo sau, chờ
đến đêm bọn chúng ngủ say thì lấy lại đá của Yang mang về.
-Tao
phải tìm nó trả thù.
Lão
thầy cúng của buôn gầm lên, Y Khuôn nói:
-Ông
già, sức yếu, quay về buôn trước chứ đi theo thì làm được gì. Lũ chúng tôi chân
còn khỏe, bước nhanh mới đuổi kịp chúng.
-Tại
tao tham vòng bạc, ưng con voi như lời nó hứa mới bị lừa dối thế này. Xấu hổ
quá, có lỗi với mọi người trong buôn thì còn mặt mũi nào mà về gặp họ nữa.
Lão
thầy cúng nói xong, quỳ xuống lạy đất trời; khóc nức nở rồi quay đầu, lững thững
bước đi, thỉnh thoảng vấp vào dây rừng ngã dúi dụi. Sáu chàng trai mặc khố, lưng
đeo gùi, trên vai có cây xà gạc, lần theo dấu chân voi chạy như bị ma đuổi. Đói
bứt tạm lá rừng bỏ vào miệng nhai, khát vốc nước suối uống; trong lòng họ như
có ngọn lửa đốt. Họ hận vì bị lừa dối, họ tức vì niềm tin bị đánh cắp; trong
lòng họ giờ đây chỉ còn ngọn lửa hận thù.
*
Gần
đến chiều tối, chạy đến bờ một con sông rất lớn. Dòng nước chảy cuồn cuộn như
Yang đang giận dữ. Mọi người nhìn sông thất vọng vì dấu vết lũ voi đã lội xuống
sông đi qua bờ bên kia. Sông rộng, nước chảy xiết, cả sáu chàng trai đều không
biết bơi, nhìn sông họ chảy nước mắt.
Y
Khuôn bảo:
-Ta
đi xuôi một đoạn xem có cách gì qua sông được không.
Cả
đoàn lại xé rừng, xuôi sông; đi được một đoạn, bỗng phía trước mặt, có một ngọn
cây lớn chắc là bị nước cuốn từ thượng nguồn về mắc vào hòn đá không đi được, từ
ngọn cây vào đến bờ xa đến chục sải tay. Ngồi trên cành cây nhô cao hơn mặt nước
một chút chính là người quản tượng(8) của con voi chở người lạ. Thấy mấy người
buôn Trưng đến, hắn kêu lên:
-Cứu
tôi với, cứu tôi với.
Y
Khuôn hỏi:
-Tên
Ngộ đâu?
-Bị
nước sông ăn rồi?
-Còn
lũ người đi cùng đâu rồi?
-Bị
nước sông nuốt hết vào bụng rồi.
Đám
người buôn Trưng bàn nhau, người thì bảo: Để nó tự chọn chết khô trên cành cây
hay chui vào bụng sông; người lại nói: hắn cũng là người nên cứu; người khác
không chịu: giúp người khác làm điều ác nên Yang trừng phạt, chết là phải… Cuối
cùng Y Khuôn quyết định:
-Hắn
không phải chủ mưu mà chỉ a dua, đi theo thôi, không nên để chết mà không cứu
vì hắn cũng là người; vợ con, bạn bè, người thân đang đợi hắn trở về.
Nói
xong phân công, người chặt nứa buộc lại làm bè, người chặt dây nối lại với nhau
để kéo bè. Bè được làm xong, đưa lên phía trên một đoạn thả xuống, mong nước đẩy
bè vướng vào cành cây đổ dưới sông, để cứu tên quản tượng. Nhưng nước lớn, chảy
xiết, ba lần thả bè đều bị nước cuốn qua chỗ khác không đến được ngọn cây gãy mắc
ngoài sông.
Thấy vậy, Y Khuôn nói:
-Để tao ngồi trên bè nứa,
dùng cây, chèo cho nó vướng vào ngọn cây gãy mới cứu được người.
-Làm thế nguy hiểm lắm.
Đám thanh niên phản đối,
nhưng Y Khuôn đã quyết.
-Tao không bơi ra thì
không cứu được hắn đâu. Mọi người phải nắm chắc dây, ráng sức kéo mới có cơ hội
sống đấy.
Cả bọn lại kéo bè nứa lên
trên một đoạn, Y Khuôn cầm một khúc cây làm bơi chèo, leo lên bè chèo mạnh,
băng ra sông. Sóng gầm lên, đẩy bè lao băng băng. Y Khuôn khéo léo đưa bè chạm
vào ngọn cây, dùng hai tay bám chặt vào cành cây giữ bè lại để đón tên quản tượng
xuống, đưa vào bờ an toàn. Bước lên bờ, tên quản tượng quỳ xuống vái lạy những
người đã liều mạng, cứu kẻ bất tín, tiếp tay ăn cướp bảo vật của buôn. Lạy xong
hăn nói:
-Người
lạ sống ngoài phố, mọi người vẫn gọi là lão Vương, nhà cách đây tới ba ngày đường
voi đi. Nghe tin buôn Trưng có đá thần chữa được bệnh nên thuê người buôn tao
đưa vào xem. Khi thấy “hòn đá Yang” của buôn chính là dao(9), lão bảo: “Loại
này quý lắm vớ, một ký có giá hơn bảy ký vàng bốn số chín đấy”. Vì tham, lão
Vương bày kế để ăn cướp hòn đá và giết mấy người đi theo. Không ngờ về đến đây,
khi ra đến giữa sông bị Yang trừng phạt; sóng lớn nổi lên, sông nuốt tất cả
voi, người và “hòn đá Yang” vào bụng; chỉ mình tao may mắn và biết bơi, trôi xuống
đến đây vớ được ngọn cây mới dạt vào chỗ này, thoát chết.
Nghe
vậy mọi người thở dài, Y Khuôn nói với quản tượng:
-Làm
người đừng nên làm điều ác và cũng không được giúp kẻ khác làm điều ác vì cái kết
bao giờ cũng không tốt. Lũ chúng mày đến buôn tao lừa dối mọi người cướp “đá
Yang” nên bị Yang trừng phạt, phải làm mồi cho cá, ngủ trong bụng sông là phải
lắm. Buôn tao chắc rồi sẽ bị trừng phạt vì không biết phân biệt người xấu, người
tốt nên Yang lấy lại quà. Âu đó cũng là bài học cho mọi người.
Nghe
Y Khuôn nói vậy, cả bọn đưa mắt nhìn nhau, rắng nghiến chặt, mắt nhìn dòng sông
như muốn nổ tung. Bỗng trong rừng vọng đến tiếng hổ gầm nghe rất gần:
-H… ù… m!
Chú Thích tiếng Êđê:
1. Già làng: người có uy tín nhất trong buôn;
2. Ama: ba;
3. Yang: thần linh;
4.
Sống hơn hai mươi mùa rẫy: hơn hai mươi tuổi, mỗi mùa rẫy là một năm;
5. Khan: truyện cổ sử thi truyền miệng của người Êđê.
6. Atau: chỉ người đã chết;
7. Xà gạc: con dao dùng phát rẫy, đi rừng;
8. Quản tượng: người trông nom và điều khiển voi;
9. Dao: kỳ nam;
