Tác giả MAI VĂN PHẤN
THƠ LÊ VĨNH TÀI, BẢN SẮC VÀ BẢN LĨNH
(Đọc tập thơ “Đêm & những khúc
rời của Vũ” của Lê Vĩnh Tài, Nxb
Hội Nhà văn, 2008)
từ tôi đến miệng tôi
xa quá không sao kêu cứu được…
L.V.T
Đọc thơ Lê Vĩnh Tài thời điểm này,
vẫn thấy “ngổn ngang” như một công trường với những tòa nhà cao tầng hoàn thiện
và nhiều hạng mục khác còn dang dở. Như một số tác giả cách tân cùng thế hệ, nhà
thơ Lê Vĩnh Tài khởi nghiệp từ thi pháp truyền thống, một cách gọi khác là “lãng
mạn hậu kỳ”, tiến tới kết hợp những tinh hoa thơ Việt với một số thủ pháp nghệ
thuật phương Tây để thiết lập giọng nói riêng/ khác giàu bản sắc sáng tạo.
Nhà thơ Lê Vĩnh Tài đã xuất bản 8
tập thơ: “Hoài niệm chiều mưa” (Nxb Thanh Niên 1991), "Hạt thóc và Hoa dại"
(in chung với Uông Ngọc Dậu, Hội Văn học -Nghệ thuật Đắk Lắk, 1993),
"Lục bát Phượng yêu (in chung với Phạm Doanh, Hội Văn học - Nghệ
thuật Đắk Lắk, 1994), "Và nỗi nhớ đã bắt đầu với gió"
(Nxb Văn nghệ TP. Hồ Chí Minh, 2004), trường ca "Vỡ ra mưa ấm" (Nxb Văn
nghệ TP. Hồ Chí Minh, 2005), "Liên tưởng" (Nxb Văn nghệ TP. Hồ Chí
Minh, 2006), "Đêm & những khúc rời của Vũ" (Nxb Hội Nhà văn,
2008), "Thơ hỏi thơ" (Nxb Thanh Niên, 2008). Từ năm 2008 đến nay, Lê
Vĩnh Tài sáng tác liên tục và đều tay, nhưng chỉ công bố trên mạng Internet hoặc
gửi cho bạn bè. Qua thư gửi tôi ông tâm sự: “bản thảo giờ nhiều in chắc không
lo nổi chi phí”. Tôi đồ rằng, đấy chỉ là cách nói khiêm cung của nhà thơ. Có thể
vì nhiều lý do mà Lê Vĩnh Tài không muốn lấy giấy phép xuất bản, như sự bộc trực,
dữ dội trong một số tác phẩm của ông, hoặc nhà thơ “dị ứng” với sự cắt xén của
biên tập...
Trên xa lộ thông tin toàn cầu hiện
nay, tôi cảm giác thơ Lê Vĩnh Tài tựa một cỗ xe chở đầy ắp hàng hóa đi nhiều nơi,
đến được nhiều địa chỉ. Chỉ tính riêng về trường ca, ngoài "Vỡ ra mưa ấm"
– viết năm 2003, nhà thơ đã công bố thêm 5 trường ca nữa trên các website: “Bài
trường ca người Mông” - 2012, “Bài trường ca Bauxite” - 2013, “Bài trường ca
cho người đã chết nhưng vẫn còn sống trong sự thật” - 2014, “Bài trường ca cánh
đồng bất nhân” - 2014, “Bài trường ca Tây Tạng” – 2015. Còn nhiều bài thơ khác được
ông công bố trên các website, mạng xã hội và báo in. Theo khảo sát của tôi tính
theo đơn vị chữ, Lê Vĩnh Tài hiện là một trong số các nhà thơ thời kỳ Đổi mới có
nhiều tác phẩm công bố.
Quan sát tác phẩm của Lê Vĩnh Tài
theo thời gian, tôi nhận thấy, năm 2008 là dấu mốc quan trọng trong hành trình
sáng tạo của ông. Từ thời điểm này, thơ Lê Vĩnh Tài đã định hình phong cách, khẳng
định được giọng điệu thơ có bản sắc. Nhiều ý kiến cho rằng, thơ Lê Vĩnh Tài gần
đây ảnh hưởng trào lưu hậu hiện đại. Cá nhân tôi không cho là như vậy. Thực tế,
Lê Vĩnh Tài đã tiếp thu có chọn lọc những giá trị tích cực một số trào lưu,
khuynh hướng thơ ca phương Tây. Ông vận dụng cách thiết lập không gian đa chiều
của siêu thực và tượng trưng. Đồng thời, kết hợp có chọn lọc một số thủ pháp của
hậu hiện đại, như phân mảnh, liên văn bản, hỗn dung, giễu nhại… Điều quan trọng
là, Lê Vĩnh Tài đã sống và sáng tạo bằng tâm thế và tâm thuật của một nghệ sỹ,
một công dân trước những biến động tiêu cực khôn lường của đời sống đương thời.
Ông phơi bày đến tận cùng cái lõi của sự xấu xa, giả trá, ác độc… trước ánh sáng
của lương tâm, của công luận. Dù ông biết rằng, sự phơi bày ấy có thể sinh ra
nhiều hệ lụy, hiểm nguy cho chính mình trước khi căn bệnh trầm kha được chữa lành.
Xuất phát từ mục đích khảo sát một
hiện tượng thơ khá đa dạng và phong phú như Lê Vĩnh Tài, tôi chọn tập thơ
"Đêm & những khúc rời của Vũ", một trong những tác phẩm thành công
nhất của ông để phân tích và lý giải bản sắc thơ dẫn tới thành công của một tác
giả có xu hướng cách tân sau 1975, đồng thời, để nhận diện chân xác bản lĩnh cầm
bút của một nhà thơ trong hoàn cảnh xã hội có nhiều biến động như hiện nay.
Thật ra, những tìm tòi, cách tân
của thơ Lê Vĩnh Tài đã manh nha từ trường ca đầu tiên "Vỡ ra mưa ấm",
hoàn thành năm 2003. Trong trường ca này đã bắt đầu xuất hiện những câu thơ có
cách kết nối đa tuyến tính trong nguồn mạch cảm xúc truyền thống: như đôi
môi em/ ta ca hát reo cười trong đó. Bắt đầu từ đó, nhà thơ Lê Vĩnh Tài tiếp
tục dấn bước trên hành trình cách tân, đổi mới thi pháp, thể hiện rõ hơn trong
những tập thơ tiếp theo. Trong “Bài thơ tả đám mây”, một bài thơ tiêu biểu cho
tinh thần kiếm tìm hệ hình thẩm mỹ mới trong tập thơ "Liên tưởng” của ông.
Chúng ta dễ dàng nhận thấy, cách liên kết không gian và thời gian, đặc biệt ngôn
ngữ thơ của Lê Vĩnh Tài đã khác xa với thơ truyền thống, khác biệt với chính ông
so với những tập thơ xuất bản trước đó. Không gian trong bài thơ này tựa khoảng
trời để ngỏ cho con chim được tự do mở đường bay về bất kỳ hướng nào:
những đám mây màu thiếu nữ nhợt
nhạt/nhàn tản rong chơi/nàng vừa nói vừa cười nhè nhẹ/bộ xương của nàng là gió/và
ngạc nhiên thấy ta ghi lại lời nàng/làm bài thơ của kẻ mộng du/sau khi nàng bước
sâu xuống đất/nơi nàng nằm xuống/hơi ấm đã đọng thành nước mắt/nó lo nàng ngạt
thở/nhưng nó không mất hy vọng/về bầu trời/và ngôi sao và mây trắng và mơ hồ/và
hát/mây xanh...
(Bài thơ tả đám mây)
Đến tập thơ "Đêm & những
khúc rời của Vũ", những dòng chảy mới lạ trong thơ Lê Vĩnh Tài thực sự được
khai mở mạnh mẽ. Người đọc có thể nhận biết quá trình khai mở ấy trong kết nối điểm
nhìn, cách tạo từ trường cảm xúc, thiết lập giọng nói tự nhiên, hồn nhiên mang
tinh thần tự do của nhà thơ. Theo tôi, đây là tập thơ đánh dấu độ chín, là đỉnh
cao trong quá trình sáng tạo của nhà thơ Lê Vĩnh Tài.
***
Đặc điểm nổi bật làm nên bản sắc
thơ Lê Vĩnh Tài là giọng điệu độc thoại-trữ tình. Giọng điệu này hầu như xuyên
suốt các tác phẩm, từ bài thơ lẻ đến các trường ca của ông, và ngày càng rõ ràng,
mở rộng những âm vực và âm sắc. Đặc điểm này tương đồng với một số tác giả cách
tân cùng thế hệ. Họ thường mở đầu bài thơ bằng giọng điệu tự sự, giãi bày về những
điều mình chú tâm đi tìm hoặc ngẫu nhiên được chứng kiến.
Xin dẫn chiếu thơ của một số tác
giả khác có cách viết tương tự Lê Vĩnh Tài. Đây là cách mở đầu bài thơ của nhà
thơ Đỗ Doãn Phương. Trong bài thơ sau đây, tôi nhận thấy điểm nhìn được nhà thơ
xác định trước đó. Và, câu thơ đầu tiên trong bài vang lên như tiếng chuông mở
cánh màn nhung đêm diễn:
Từ đỉnh núi khô cằn/Tôi lao xuống
khe trũng/Cuốn cây lá đá theo/Dòng bất an sôi sục (Lòng hồ 1)
Nhà thơ Lê Ngân Hằng lại có cách
mở đầu bài thơ bằng giọng nói hồn nhiên, tự nhiên. Trong bài thơ “Khúc nhạc đêm
trăng” ta thấy, nhà thơ và người bên cạnh mới bắt đầu cuộc đối thoại. Nhưng âm
hưởng những giọng nói vang lên trong bài thơ cho ta cảm nhận, họ đã hiểu nhau,
thân thiết từ lâu. Điểm khởi đầu câu chuyện cũng chính là thời khắc hiện thực
trong bài thơ hiện lên và chạm vào trái tim nhà thơ, tựa như chiếc công-tắc vừa
được bật cho bóng đèn vụt sáng:
Không nghe thấy vì đôi tai tầm thường/Chân
dẫm lên vũng đêm đẫm gió/Hương trong vườn đâu đâu chẳng rõ/Có thể vườn nhà có
thể vườn hoang/Có thể vườn trời từ sâu sâu thẳm/Có thể trăm năm...(Khúc nhạc đêm trăng)
Với Lê Vĩnh Tài, cách khai mở bài
thơ của ông có nhiều khác biệt với các bạn viết. Cũng tạo được giọng điệu hồn
nhiên tưng tửng như một số tác giả khác, nhưng thơ của Lê Vĩnh Tài cho tôi cảm
nhận ông thường có mặt tại những nơi, khi mà không gian thơ còn chưa được mở
ra. Khổ thơ mở đầu đoạn 3 trong bài thơ liên khúc “đêm & những khúc rời của
Vũ” cho thấy, nhà thơ và nhân vật mang tên Vũ đã vượt qua nhiều cam go, từng nếm
trải mọi cay đắng trước khi bài thơ được hình thành. Khổ đầu bài thơ sau đây gợi
cho bạn đọc liên tưởng một con đường đèo, chỉ thoáng hiện một khúc quanh trong
sương mù. Nó chính là ánh xạ của đời sống sinh động và phồn tạp đang diễn ra:
không cần phải bay chúng ta không
muốn làm chim trời mà cần giải thoát/cần bỏ trốn/cái chết không sao đuổi kịp (đêm & những khúc rời của Vũ)(1)
Nội dung câu chuyện có khi được Lê
Vĩnh Tài “phong kín”, rồi nhẹ nhàng mở ra cho bạn đọc thấy một “mê cung” trong đó.
Điều đặc biệt tôi muốn nhấn mạnh là, cái mê cung ấy không hề xa lạ, mà ngược lại,
gần gũi, thân quen qua cách xử lý ngôn ngữ của nhà thơ.
cuộn len rối tung một mê cung
trong giấc ngủ tôi thấy cuộn len lăn như cỏ/sự bện chéo vào nhau của sợi dọc sợi
ngang/như sợi rơm chú chim sâu đan chiếc tổ/sau đó đẻ những quả trứng (bài thơ về cuộn len)
sau một tin nhắn vay thi
thoi/ướt đẫm câu nói mớ/đêm không ngựa không yên cương mà phi nước chảy/đuổi
theo nhau ngày tháng có nhau/đuổi theo nhau không còn nhau nữa (bài thơ người tuổi ngựa)
Giọng điệu độc thoại-trữ tình
trong thơ Lê Vĩnh Tài thường diễn ra đều đều, kết hợp với cách nói tự nhiên, như
buông lơi, như thả trôi… Nhưng thực chất, chúng đã được ông chắt lọc kỹ lưỡng,
mang đến cho bạn đọc cảm giác như chứng kiến cơn gió lớn ùa về, hay thủy triều đang
lên nhanh. Tuy trong đó, những con sóng hiện lên lại không lớn, mà cứ liên tục
mấp mô, bệp bênh, có lúc như lặng lẽ chảy trôi… Và thơ Lê Vĩnh Tài như những thước
phim đưa tới bạn đọc cảm giác, con sông kia đang vận chuyển một lượng phù sa lớn
bồi đắp cho bãi bờ, làm màu mỡ những cánh đồng mà nó chảy qua: … hát
lên tim vỡ/ một tiếng chim bạn nghe thấy gì không/ bạn không lo âu gì nữa/ bàn
tay xoè ra ánh sáng (bài thơ hót lên như tiếng chim); quê hương
ôi Người vỡ ra mưa ấm/ ta cùng Người đến bên bờ sông đầy cỏ/ lấy vạt áo ta lau
gượng nhẹ cho Người/ ta lặng ngắm Người hạnh phúc/ bài trường ca dâng lên Người
(bài trường ca cho quê hương của một trăm năm trước)… Dòng nước ấy trong thơ
Lê Vĩnh Tài đã thấm sâu, tràn vào những góc tối, từng ngóc ngách của đời sống này,
và cuốn đi cả bụi bẩn, rác rưởi và uế tạp trong đó. Tôi tưởng tượng một nghi lễ
thanh tẩy đang diễn ra trong thơ Lê Vĩnh Tài:
dường như chiều nay/chúng ta quên
mất cuộc đời nhiều cánh cửa/cùng đóng lại ước mơ/lẽ ra phải kêu lên nỗi đau của
rừng đã cháy/chúng ta cứ hát ca ban mai lá ướt/những chân mây thật nhiều gió và
buồn (bài thơ về sự cả nể)
Từng bài thơ của Lê Vĩnh Tài trải
ra trước mắt bạn đọc hiện thực xã hội đương diễn ra hàng ngày đầy sống động và
chua xót. Thơ ông mang tính thời sự cao. Tứ thơ thường được nhà thơ lấy cảm hứng
từ những sự kiện cụ thể xảy ra hàng ngày tại Việt Nam và những điểm nóng trên
thế giới. Tôi có cảm giác, dường như những va đập trong đời sống thực tế dội vào
Lê Vĩnh Tài và tạo ra những khoảnh khắc ấn tượng trong thơ ông:
như xác xơ lơ thơ ác mộng/như mầm
chồi/hết mẫu giáo đi vào lớp một/hết đại học đi vào nước mắt/ nhưng đứa trẻ còn
lênh đênh trên phố/ tờ vé số gay gắt sa mạc/ trôi lang thang vỉa hè
(nằm vạ…)
mỗi sáng dậy thổi mùi khói bếp/ mẹ
dựa lưng vào mùi bóng tối/ mùi củi cháy mùi cơm sôi /những bông hoa ngập nước lâu
ngày /mùi nặng trĩu/ ngày xưa sức người mùi sỏi đá.../ những hạt cơm mùi thủng đáy
nồi/ (những ngày mưa mưa mãi không thôi...)
Đọc "Đêm & những khúc
rời của Vũ", người đọc được chứng kiến tài nghệ của “bác sỹ” Lê Vĩnh
Tài khi thực hiện những cuộc “đại phẫu” đời sống xã hội, nhân thế. Mỗi người như
gặp lại chính mình, gặp lại những tình huống, trạng huống mà mình từng bươn trải,
vượt qua… Bằng những “vết mổ”, “đường chỉ khâu” quyết liệt, dứt khoát mà cũng đầy
nhân bản, “bác sỹ” Lê Vĩnh Tài đã cắt bỏ những khối u, phần hoại tử và cả những
mảng cơ thể bị thương tật để đánh thức lương tâm, lương tri con người. Song, những
đường rạch đại phẫu trong tập thơ này mới là giai đoạn khởi đầu dấn thân của
một công dân-thi sỹ. Thơ Lê Vĩnh Tài ở giai đoạn sau và gần đây thể hiện thái độ
phản kháng ngày càng dữ dội, bộc trực hơn. Điều đó thể hiện rõ bản sắc và bản lĩnh
nghệ sỹ của ông. Nhà thơ quan niệm sáng tạo chính là hành trình đi tìm tự do, công
bằng, hạnh phúc cho con người và vì con người. Tinh thần ấy được thể hiện rõ
trong những bài thơ lẻ và 5 trường ca viết gần đây của ông.
Hiện thực đời sống thường hiện ra
sắc lạnh, thô ráp và khá gai góc trong những tác phẩm của Lê Vĩnh Tài. Không mượt
mà, trau truốt như một số thế giới thơ khác, chính sự thô ráp, cộc kệch ấy với
tôi lại là ấn tượng mạnh mẽ nhất của thơ ông. Có những chi tiết, sự kiện được
nhà thơ phơi ra ánh sáng, hoặc truy lật đến tận nơi cư ngụ cuối cùng của nó. Điều
đặc biệt là, chi tiết, sự kiện ấy lại được biểu đạt bằng ngôn ngữ thơ giàu
hình ảnh và sắc thái biểu cảm. Qua ngôn ngữ ấy, tôi cảm nhận được trái tim
nhân hậu, bao dung của nhà thơ.
đêm làm ướt chiếc yêng của mẹ/
hai cánh đã ướt của con chim Phí ngày mưa/ run lên khi về tổ/ ấp lên những quả
trứng/ hơi lạnh làm ung các chú chim con/ đang ngủ ngon trong nhà mồ tập thể/ (dịu dàng như một gợi nhớ của đêm)
trước khi buổi sáng vào bờ/ những
đợt sóng dừng lại một khoảnh khắc/ ngay cạnh bên tôi
như thể giấc mơ suốt đêm xoay
loang loáng/ nan hoa nước mắt/ mắt tôi khu rừng nguyên sinh
mắt bão mịt mù hơi nước (những căn nhà bây giờ nền cát trắng)
Trả lời câu hỏi của nhà thơ Nguyễn
Đức Tùng sự xúc động đến từ đâu? Nhà thơ Lê Vĩnh Tài nói: “Có
xúc động lung linh tơ trời làm ta ngân lên tiếng kêu nao lòng. Có xúc động bầm
dập làm ta kêu lên như bị cháy nhà… Khi chúng ta cảm thấy sự xúc động, hay cái
gì tương đương với sự xúc động, có lẽ chúng ta đang ưu tư về thân phận con người
chăng?... Con người ta được sinh ra không phải do ý chí của mình quyết định và
thế giới mà ta đang hiện hữu trong đó đang ngày càng trở nên xa lạ và bất an hơn.”(2)
Sự bất an của đời sống, của thế
giới hiện lên hầu khắp trong những bài thơ của ông. Trong bài thơ “xa quá không
sao khóc được…”, tôi cảm nhận được nhà thơ đang run lên trước những nỗi đau của
cõi nhân tình. ôi ngón tay, dưới lớp da mỏng/ máu của tôi đang chảy/ tôi
lấy sức mạnh ở đâu để kháng cự/ tôi cứ buông xuôi. Những câu thơ như thể hiện
một trạng thái buông xuôi, như “lả đi”. Nhưng không, đó chính là quá trình thu
nạp năng lượng để nhà thơ bật dậy mạnh mẽ trong khổ cuối của bài thơ này:
này đêm không muốn dứt / hãy để
ngày ấy lụi tàn/ những cơn hấp hối cũ kỹ/ ông già sắp sửa tan nát/ xoay tròn
trôn ốc khi mua vé ra khỏi đường hầm/ lờn răng mỏi gối/ muốn nói tất cả/ tại
sao?/ tại sao?/ tại sao?/ chúa ơi/ con không máu lạnh/ xin đừng im lặng/ nữa (xa quá không sao khóc được…)
Đoạn thơ sau đây khắc họa một hiện
trạng đời sống đang diễn ra thông qua những hình ảnh sắc nhọn, khô khốc nhưng
thấm đẫm nước mắt:
thơ ngất xỉu khi ngang qua cây cầu
sập/ còng lưng chảy máu mẹ nghèo/ thơ ngất xỉu khi ngang qua hàng hàng núi đá/
[ở đâu có núi đá ở đó có công trường/ ở đâu có công trường ở đó có tai nạn]/ và
trẻ con nước mắt trong veo/ (những câu
thơ như gió rã rời)
Khảo sát thơ Lê Vĩnh Tài, tôi thấy
thường xuất hiện hình ảnh con mắt, nước mắt và khóc. Chỉ riêng trong tập thơ "Đêm
& những khúc rời của Vũ", tôi thống kê được 90 từ “mắt” và 23 từ
“khóc”. Từ “mắt” cũng được ông sử dụng nhiều trong một số tác phẩm sau này. Như
trong trường ca "Vỡ ra mưa ấm": 51 từ, “Bài trường ca Tây Tạng”:
21 từ, “Bài trường ca người Mông”: 18 từ, “Bài trường ca cho người đã chết nhưng
vẫn còn sống trong sự thật”: 5 từ, “Bài trường ca cánh đồng bất nhân”: 10 từ,
“Bài trường ca Bauxite”: 11 từ. Nói như vậy để thấy, “mắt” đã trở thành một
trong những “từ khóa” của thơ Lê Vĩnh Tài.
Trở lại với tập thơ "Đêm
& những khúc rời của Vũ", Lê Vĩnh Tài đã sử dụng hình ảnh con mắt
rất linh hoạt, biến ảo lạ lùng: Buổi sáng, tôi không biết có còn gương mặt. Mắt
và môi đã thành xa lạ…./… Đã gươm đao trong mỗi mắt nhìn (buổi
sáng). Ở đây, nhà thơ biến con mắt và nước mắt thành những nhân vật sống động
trong cuộc chìm nổi mưu sinh và chống chọi với mọi hiểm họa của đời sống xã hội
để tồn tại: nước mắt xếp hàng vào cửa tự do/ không ai mua vé (ở
Lebanon...); nước mắt tràn trên mặt/ tôi quên mất mình còn gương mặt không
biết mình còn là người hay không (xa quá không sao khóc được…);đôi
mắt hú còi báo động/ vô ích mênh mông (bài thơ về sự cả nể); những
ánh mắt nhìn theo như thủy triều rút xuống (bài thơ hót lên như tiếng
chim); một bên máu một bên nước mắt/ ngước nhìn bờ bên kia…/ … hai mắt
mẹ mây mù mưa bão (dịu dàng như một gợi nhớ của đêm); có gì đâu
mà khóc/ ngủ đi nước mắt/ dài và xanh sương mù (ngủ đi, nước mắt)…
Hình ảnh con mắt trong thơ Lê Vĩnh
Tài khá phong phú, đa dạng. Nhà thơ thường biến con mắt trở thành điểm nhấn, và,
đã phá vỡ sự đơn điệu, đều đều trong giọng điệu độc thoại-trữ tình của ông. Giọng
thơ của Lê Vĩnh Tài không giống như tiếng suối chảy, mà tựa những bước sóng cơ
dao động lan truyền trong môi trường, ta vẫn gọi là sóng hình Sin. Những bước sóng
này có biên độ dao động, chu kỳ, tần số và tốc độ tương đối đồng nhất và điều hòa.
Đó chính là nét đặc trưng của thơ Lê Vĩnh Tài. Trong một khổ thơ của ông thường
xuất hiện trọn vẹn các bước sóng cơ bản. Ví dụ, một bài thơ có 5 khổ thơ, có thể
nhìn thấy trong đó 5 bước sóng. Điều này rõ hơn trong 5 trường ca viết gần đây
của nhà thơ. Cách tạo bước sóng này đem đến cho bạn đọc cảm giác chảy trôi, tự
nhiên, gần với “vô thủy vô chung” như bản chất của vũ trụ.
Đọc liên tục nhiều tác phẩm của Lê
Vĩnh Tài, tôi nhận ra sự trùng lặp giọng điệu (monotone). Các bài thơ chỉ khác
nhau về đề tài. Cá nhân tôi quan niệm, đề tài đôi khi chỉ là cái cớ để nhà thơ
hướng tới lý tưởng sáng tạo. Mục đích cốt tử của nhà thơ là khám phá vẻ đẹp miên
viễn của thơ tiềm ẩn trong các đề tài. Dù đơn giọng điệu như vậy, nhưng Lê Vĩnh
Tài đã sử dụng tài tình từ khóa “con mắt” và một số hình ảnh khác đặc trưng của
ông (đêm, giấc mơ, khuôn mặt…) để làm lệch đi những bước sóng và chuyển động đơn
trong thơ ông. Dĩ nhiên nó cũng làm “lệch” nhịp sinh học của bạn đọc, mở ra nhiều
liên tưởng khác lạ khi tiếp cận văn bản.
***
Trong đa số những bài thơ của Lê
Vĩnh Tài, đặc biệt trong tập thơ "Đêm & những khúc rời của Vũ", cách
đặt tên bài có nhiều khác biệt so với thế hệ thơ trước đó. Tên bài thơ, chính là
thần thái/ hồn vía của bài thơ, hoặc thông qua nội dung của bài thơ để hiển lộ
mục đích mà nhà thơ hướng tới. Cách đặt tên này phổ quát trong thơ truyền thống
phương Đông và cả phương Tây. Thậm chí trong thơ vô ngôn và cả những bài thơ không
thể đặt tên đều được các nhà thơ vận dụng. Nhà thơ Octavio Paz(3) quan niệm thơ
“vừa là hình ảnh và vừa là im lặng”. Hay công án thiền "Thế nào là tiếng vỗ
của một bàn tay?" của thiền sư Bạch Ẩn Huệ Hạc(4) đã trở thành một trong
những công án nổi tiếng của các thiền phái Nhật bản và trên thế giới. Riêng
với cách đặt tên bài thơ của một số nhà thơ thế hệ Đổi mới sau 1975 ở Việt Nam,
trong đó có Lê Vĩnh Tài lại có những điểm khác và phong phú hơn.
Cụ thể như trong tập thơ "Đêm
& những khúc rời của Vũ", nhà thơ có thể chọn một ý thơ bất kỳ trong bài
thơ để làm tiêu đề. Ví dụ, tên bài thơ “đơn giản chỉ là người ngồi bên”. Bài thơ
kể về một giấc mơ vào một thời điểm nào đó không xác định. Trong giấc mơ ấy, nhà
thơ thấy “người ngồi bên” với ngôn ngữ nhạt màu/ chia cắt giấc mơ thành
bậc thang. Rồi từ tiêu đề như nhặt được, như cố ý ghép vào ấy lại mở ra những
điều vô tình tương tự làm bạn đọc ngạc nhiên đến sững sờ:
đôi khi tiếng vang cây đàn đột
nhiên tắt/ đôi khi muốn nghe một tiếng thì thầm/ đôi khi hai vì sao sa xuống/ mắt
em đau đớn. Lặng câm/ cây nến còn bốc khói (đơn giản chỉ là người ngồi bên)
Có lúc Lê Vĩnh Tài đặt tên bài thơ
bằng cách mượn lối ví von dung dị của những làn điệu dân ca, đồng dao, ca dao,
như: “bài thơ hót lên như tiếng chim”, “chỉ còn giấc mơ là mù sương và thường
trực”, “những câu thơ như gió rã rời”, “những ngày mưa mưa mãi không thôi...”,
“Dịu dàng như một gợi nhớ của đêm”… Cách ví von này không mới, nhưng trước đây
thường được các nhà thơ vận dụng trong phần nội dung thay vì dùng để đặt tên tác
phẩm.
Nhà thơ Lê Vĩnh Tài còn có cách đặt
tên bài thơ khá lạ và thú vị. Đó là chộp bắt một hình ảnh thoáng hiện, thậm chí
thu nạp ánh xạ của nó để đưa lên làm tiêu đề. Như tên các bài thơ sau: “thơ à...”,
“qua cửa sổ, tôi nhìn thấy một con hẻm”, “hay là gió làm em nước mắt…”, “Và buổi
chiều có thể là thơ mộng”… Trong bài thơ “xa quá không sao khóc được…”, nhà
thơ không nói về khoảng cách “xa quá” từ tôi đến mắt tôi… trên gương mặt
không còn nước mắt, hay lý do tại sao không thể bật khóc, mà những hiện thực
cay đắng và đau đớn đã được ông phô bầy trong từng đoạn thơ:
sống sẽ còn gì/ tôi nghe tiếng kêu
trong quán nhậu/ này tôi đột nhiên được giải thoát/ vỉa hè đắng cay trên miệng/
không cần ai mủi lòng/ đừng cố nữa/ những chai bia tiếp thị toát mồ hôi
***
Nhà thơ Lê Vĩnh Tài áp dụng khá
nhiều thủ pháp nghệ thuật của các trào lưu hiện đại và hậu hiện đại. Trong bài
thơ “đêm & những khúc rời của Vũ”, Lê Vĩnh Tài tạo những hình ảnh mang dấu ấn
tượng trưng để thiết lập một không gian đa chiều với nhiều hướng tiếp cận:
ngày tụi mình ngồi với nhau, Vũ ơi
có người con gái/ lặng lẽ leo lên leo mãi lên những ngón tay
gảy những tổ khúc muộn phiền/ vào
chiếc ly của đêm toàn nước/ đất nước ơi, lớn lên! (đêm & những khúc rời của Vũ)
Điều khá thú vị trong tập thơ này
là, tác giả đã chuyển một số bài thơ tự do sang văn bản thứ hai ở thể lục bát.
Như một số nhà thơ cách tân khác, Lê Vĩnh Tài cũng là một trong những “cao thủ”
của sân chơi 6 & 8 truyền thống này. Người đọc có thể thưởng thức tài nghệ
của ông trong những câu thơ sau đây:
một hối tiếc một long lanh/ sớm
ngày đã rối tung thành đêm đen/ một người rách áo rồi em/một người lại giấu cuộn
len đâu rồi...
(bài thơ về cuộn len)
Đặc biệt trong tập thơ “Đêm &
những khúc rời của Vũ”, nhà thơ Lê Vĩnh Tài đã tạo ra một kiểu xếp chữ trong câu
thơ, đoạn thơ để tạo cho bạn đọc ấn tượng lạ mắt khi tiếp cận văn bản. Ấn tượng
này giúp bạn đọc liên tưởng tới nghệ thuật thị giác (Visual Art) hay còn gọi
nghệ thuật trực quan, được vận dụng trong mỹ thuật, kiến trúc, nhiếp ảnh, điện ảnh,
thiết kế thời trang, thủ công mĩ nghệ... Ở đây, những ký tự được nhà thơ Lê Vĩnh
Tài sắp xếp không đơn thuần để tạo nghĩa, mà vị trí cũng như độ giãn khoảng cách
của mỗi từ, kể cả những dấu trong tiếng Việt đều được tham gia tạo hình. Sự sắp
xếp ấy mang lại cho người đọc/ người xem những giá trị biểu cảm mới, mở thêm biên
độ tưởng tượng về một không gian thơ hấp dẫn và lôi cuốn.
thế thì cho tôi hỏi/ anh có còn
hy vọng nữa k-> h-> ô-> n-> g?
(thế là chịu thua)
tràn lan những lá cờ trắng/ chỉ câu
thơ tìm mọi cách/ trồi lên/ t r o ^ i l e ^ n…/ t r o ^
i l e ^ n…/ t r o ^
i l e ^ n…(thơ à...)
Xóa nhòa ranh giới giữa ngôn ngữ
thơ và cách nói sinh hoạt đời thường cũng là một thủ pháp mà một số tác giả cách
tân thuộc thế hệ Đổi mới thường vận dụng. Với Lê Vĩnh Tài, ông sử dụng thủ pháp
này với kết hợp linh hoạt giọng điệu giễu nhại để tạo ra những tình huống bi hài,
khá thú vị:
có người chết vì hạnh phúc / vì yêu…
/ dù người ta chết vì bệnh không có tiền mua thuốc nhiều hơn (xa quá không sao khóc được…)
Thủ pháp này của Lê Vĩnh Tài rõ ràng
làm gia tăng khả năng biểu đạt của ngôn ngữ thơ hiện đại. Điều đó cho thấy, nhà
thơ có thể sử dụng bất kỳ cách nói nào, kể cả cấm kỵ (taboo) để đạt tới mục đích
cao cả của sáng tạo. Nhà thơ Lê Vĩnh Tài từng quan niệm: “Làm thơ là một việc tự
nhiên và “tuôn chảy” vô cùng, nhiều thứ cùng đến và cùng chồng mờ lên nhau cùng
một lúc”(5)
***
Nhà thơ Lê Vĩnh Tài sinh 1966, tại
TP. Ban Mê Thuột, tỉnh Đắk Lắk. Vùng đất Tây Nguyên hùng vĩ với bề dày văn
hóa trầm tích từ ngàn đời đã tạo cho thơ Lê Vĩnh Tài nguồn cảm hứng sáng tạo
liên tục và mạnh mẽ. Từ trường ca "Vỡ ra mưa ấm" trước đó, bạn đọc
được chứng kiến một Tây Nguyên vạm vỡ và kiêu hãnh hiện lên trong thơ ông:Tây
Nguyên mênh mang tận cùng máu chảy/ mẹ dạy ta nhìn thấy/ một bông lúa rẫy cũng
khát như người/ giấu ngọt bùi sau lần trấu mỏng/ Tây Nguyên mênh mang tận cùng
sự sống/ chàng Đam San yêu con gái Mặt Trời. Mặc dù trong tập thơ
"Đêm & những khúc rời của Vũ", nhà thơ ít nhắc tới từng địa danh
cụ thể cùng những hình ảnh đặc trưng vùng đất này, nhưng bạn đọc dễ dàng cảm nhận
một bóng dáng và tinh thần Tây Nguyên trong những câu thơ phóng khoáng, khỏe
khoắn của ông: như hợp nhất trời và đất/ đàn bà và đàn ông/ uống và không
khát/ một hối tiếc/ một nước mắt… (bài thơ về cuộn len). Bóng dáng và âm
thanh Tây Nguyên cũng thường được nhà thơ tái hiện khá đa dạng và phong phú
trong những tác phẩm sau này.
Lê Vĩnh Tài đã mang trên vai sứ mệnh
của kẻ sáng tạo. Hàm nghĩa sáng tạo, qua tác phẩm của nhà thơ đồng nghĩa với sự
tự nguyện hiến dâng, hết lòng dấn thân, trước hết vì tự do, công bằng và hạnh
phúc của con người, và vì sự thiêng liêng và cao đẹp của thơ ca. Nhà thơ từng tâm
sự: “Tôi nghĩ bất cứ một người làm công việc sáng tạo nào cũng đều mang trên mình
sứ mệnh. Sứ mệnh của thơ là một tiếng kêu lạc giọng, đau đớn làm dấu hiệu của nỗi
đau đã gây ra nó. Sứ mệnh của nhà thơ là làm sao cho tiếng kêu ấy phải là âm
thanh ngôn ngữ của mình.”(6)
Nhà thơ Lê Vĩnh Tài đã thể hiện tài
năng và bản lĩnh một cá thể sáng tạo trên hành trình đổi mới và cách tân thi pháp
trong điều kiện không mấy thuận lợi. Tôi biết, ông phải đối mặt với nhiều luồng
dư luận trái chiều và không ít những ý kiến phản bác, dị ứng trước những giá trị
mới lạ của mình. Qua tác phẩm của Lê Vĩnh Tài và các nhà thơ cách tân thế hệ Đổi
mới cho thấy, sự hình thành những khuynh hướng sáng tác mới đã làm thay đổi diện
mạo thơ Việt Nam
Nhà thơ Lê Vĩnh Tài đang độ chín trong
quá trình tích lũy, trải nghiệm, thăng hoa cảm xúc... Nhà thơ đã và đang bền bỉ
và tự tin hoạch định cho riêng mình một hướng đi và bản lĩnh
trong sáng tạo để khẳng định một bản sắc thơ độc đáo, phong phú hơn. Nhân đây,
tôi muốn dẫn câu thơ “máu thắm đỏ giấc mơ thi sĩ” trong bài “xa quá không
sao khóc được…” của Lê Vĩnh Tài để khép lại bài viết. Đó cũng là lời chúc của tôi
gửi tới nhà thơ, và mong đợi được đọc tác phẩm của Lê Vĩnh Tài trong những vỉa
tầng khác nữa./.
Hải Phòng, 14.4.2016
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
NHẬN XÉT MỚI