Liên quan đến buổi chiều, ca dao có nhiều cấu trúc phổ
biến như: Chiều chiều, chiều hôm, chiều nay... “Chiều” là khoảng thời gian gần
tối, trước khi bóng hoàng hôn đổ xuống, mang trạng thái tĩnh, hay gợi buồn.
Đây là thời gian rảnh rỗi nhất trong ngày, là thời điểm
của gặp gỡ, đoàn tụ, trở về (con chim dáo dác bay về tổ, thuỷ triều cũng vội vã
về với biển, con người cũng trở về với mái ấm, chỗ dựa của lòng mình là tình
yêu và tình cảm gia đình). Ấy vậy mà vào thời điểm ấy, các chàng trai, cô
gái cô đơn xa cách người thương, còn người phụ nữ lấy chồng xa quê thì bơ vơ
nơi đất khách quê người. Vì vậy khi câu hát của họ vang lên là cả một khoảng trời
nhớ thương nhức buốt, là những khoảng trống vô hình, là những lời tâm sự thiết tha chân
tình.
Đây là lời của cô con gái nhớ mẹ:
Chiều
chiều ra đứng ngõ sau
Trông
về quê mẹ ruột đau chín chiều
Chiều chiều! Nốt nhạc đã dạo đầu cho một môtíp gợi buồn.
Đằng sau nốt nhạc ấy hiện lên chân dung một cô gái với một nỗi buồn khắc khoải.
Nỗi buồn của một cô gái mới về nhà chồng còn lạ lẫm chưa quen, trong lòng cồn cào
bao nỗi nhớ về gia đình,
cha mẹ và những kỷ niệm đẹp. Thế là chiều nào cũng vậy, cô lén ra ngõ sau nhà, nơi
ít người lại qua, ít ai để ý, ở đó cô có thể tránh mọi con mắt dò xét để thả hồn qua những nỗi
nhớ, để “trông về quê mẹ”. Mà có xa xôi gì cho cam. Có khi chỉ cách
có một quãng đồng mà hoá ngàn dặm tít mù, bởi một lẽ thời phong kiến người con
gái có chồng là đóng khung cuộc đời mình ở nhà chồng. Bài ca dao mở ra là “chiều
chiều” khép lại là “chín chiều” như đóng chặt tất cả những con đường mà cô có
thể về với mẹ. Thật xót xa cho thân phận những người phụ nữ thời phong kiến.
Ở một lời ca khác nỗi nhớ đã trở thành nỗi đau tột
cùng khi người con gái chạm vào màn sương của sự mất mát:
Chiều chiều xách giỏ hái rau
Ngó
lên mả mẹ ruột đau như dần
Hình ảnh người mẹ đã tan vào khói sương của
hoài niệm. Chỉ còn lại trong trái tim người con gái xa quê một nỗi đau không
bao giờ lành lặn. Nỗi đau ấy lại tiếp tục cộng hưởng ở những thế hệ bạn đọc mai sau.
Còn dưới đây là nỗi nhớ của những người yêu
nhau:
Chiều chiều lại nhớ chiều chiều
Nhớ
người quân tử khăn điều vắt vai
Chiều chiều đã trở thành điểm hẹn của nỗi nhớ, điệp
khúc của sự chờ đợi. “Người quân tử”- địa chỉ của nỗi nhớ ấy vừa gần gũi vừa xa
xôi, vừa thực vừa mộng, vừa là một chàng trai cụ thể vừa là một chàng trai
trong tâm tưởng, tưởng tượng.
Nhớ câu ân tình:
Chiều chiều mang giỏ hái dâu
Hái dâu không hái hái câu ân tình
Nỗi nhớ và tình yêu của một cô thôn nữ hái dâu
nào đó sao mà thiết tha đằm thắm đến vậy. Có thật chăng khi yêu đầu óc con người ta mụ
mị đi, hay thẫn thờ và hay xao lãng công việc? Lời ca như thủ thỉ thù thì, mộc
mạc, chân chất diễn tả cái tình thật thà sâu nặng của cô gái hái dâu.
Chiều chiều là thời điểm diễn xướng chủ yếu của ca dao
dân ca trữ tình. Câu hò câu hát vang lên trên dòng kinh, cây đa, bến nước,
sân đình… nhiều nhất vào thời điểm ấy. Đây cũng là thời điểm phần tự do về cuộc sống
bên trong con người bộc lộ rõ nhất.
Các chàng trai mạnh dạn bày tỏ tâm tư tình cảm của
mình:
Chiều
chiều ra đứng bờ ao
Nước
kia không khát, khát khao duyên nàng
Hoặc:
Chiều
chiều ra đứng bờ biền
Nhện
giăng tơ đóng cảm phiền thương em.
Rồi các chàng tán tỉnh trêu ghẹo:
Chiều chiều vãn cảnh vườn đào
Hỏi
thăm hoa lý rơi vào tay ai?
Hay:
Chiều chiều vịt lội bàu sen
Để
anh lên xuống làm quen ít ngày
Dường như bao giờ các chàng cũng mạnh dạn hơn, chủ động
hơn trong việc tỏ tình. Nhưng đôi lúc sự táo bạo của “phe tóc dài” cũng đâu thua kém gì
“phái mày râu”.
Chiều
chiều ra đứng cổng làng
Nghe trống bãi tràng em chạy đón anh
Và:
Chiều chiều vịt lội sang sông
Trời
gầm đá nẻ thiếp không bỏ chàng
Qua đó chúng ta thấy tình cảm của các nàng sôi nổi,
quyết liệt và cũng thật đằm thắm dịu dàng đầy nữ tính.
Đa số những câu có môtíp “chiều chiều” người ta sáng
tác ra để gửi gắm nỗi nhớ, niềm thương, nghiêng hẳn về mặt tình cảm. Song bên cạnh
đó cũng có một số câu nghiêng về phần lý trí nhiều hơn, những câu ấy mang đậm
chất triết lý:
Chiều chiều bóng bổ qua cầu
Con ong say vì mật, con bướm sầu vì hoa
Hay:
Chiều chiều âu lại lo âu
Kén
ươm thành nhiễu, đá lâu thành vàng.
Mỗi sự vật, hiện tượng đều tuân theo một quy luật vận
động nhất định. Và thời gian chính là chiếc chìa khoá vàng giúp người ta nhận
ra giá trị đích thực của con người, của cuộc đời.
Vốn dĩ buổi chiều đã tạo cho người ta cảm giác buồn.
Thế mà ở đây âm “iêu” trong tiếng “chiều” được lặp lại làm cho nỗi buồn như
nhân đôi. Rồi việc sử dụng thanh bằng cũng tạo ra một âm điệu buồn cho lời ca.
“Chiều chiều” chẳng gọi tên một buổi chiều cụ thể nào mà nó là một khái niệm mơ
hồ chung chung cho tất cả những buổi chiều có cùng một tâm trạng một cảm xúc.
Nó gợi lên trong ta một cái gì ngưng đọng, như lặp lại và không có sự thay đổi.
Có phải chính cái âm hưởng dìu dịu nhè nhẹ, buồn buồn của nó mà tác giả dân
gian đã dùng để phổ nhạc cho những bài hát ru:
Chiều chiều lại nhớ chiều chiều
Tay
bưng cái rổ tay dìu con thơ
Môtíp bài hát ru phổ biến nhất là “chiều chiều lại nhớ
chiều chiều”. Chữ “chiều” được láy lại nhiều lần, tạo ra một âm điệu đặc biệt dễ
ru ngủ lòng người.
Trong hát ru như có một thế giới đặc biệt. Đó là thế
giới dành cho trẻ, của trẻ. Đó là thế giới của thực vật, nhiều nhất là động vật.
Ở đó cái mà con người làm, loài vật cũng làm:
Chiều chiều con quạ lợp nhà
Con
cu chẻ lạt con gà đưa tranh
Chèo
bẻo nấu cơm nấu canh
Chìa vôi đi chợ mua hành về nêm.
Nhưng hát ru đâu phải chỉ để hát ru, qua lời hát người
ta muốn giãi bày tâm sự thầm kín trong lòng. Hát để trẻ ngủ còn mình thức,
một mình mình đối diện với chính mình:
Chiều chiều bìm bịp giao canh
Trống
chùa đã đánh sao anh chưa về?
Cũng như không gian, thời gian là một phạm trù có ý
nghĩa đặc biệt đối với nhận thức và tình cảm con người. Trong ca dao chúng ta bắt
gặp rất nhiều môtíp về thời gian, nhất là thời gian “chiều chiều”. Đó là một
môtíp chứa đựng rất nhiều thú vị nhưng cũng còn nhiều ẩn số chờ đợi chúng ta tiếp
tục khám phá và tìm hiểu.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
NHẬN XÉT MỚI