GIỚI THIỆU CHƯ YANG SIN SỐ 280 - tác giả NGUYỄN THỊ KHÁNH HẠ

VỀ QUAN ĐIỂM NGHỆ THUẬT

CỦA NHÀ VĂN NAM CAO

(Ngữ văn 11)

Trong số các nhà văn hiện thực phê phán ở Việt Nam trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thì Nam Cao là người xây dựng cho mình quan điểm sáng tác khá toàn diện, đầy đủ. Hệ thống quan điểm ấy được nhà văn phát biểu rải rác trong các sáng tác của mình và quan trọng hơn, cả đời văn của Nam Cao, ông trung thành với con đường mình lựa chọn.

Bước vào nghề viết trong hoàn cảnh xã hội đang ở vào thời kỳ đen tối, Nam Cao sớm nhận ra rằng, văn chương lãng mạn thi vị hóa cuộc sống đen tối là cách trốn tránh hiện thực. Nam Cao gửi gắm quan niệm ấy qua suy nghĩ của nhân vật Điền trong truyện ngắn “Trăng sáng”: “Nghệ thuật không phải là ánh trăng lừa dối, không nên là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật chỉ có thể là những tiếng đau khổ kia thoát ra từ những kiếp lầm than”. Đặt trong văn cảnh: Nhân vật Điền, nhân một buổi ngồi ngắm trăng, mới phát hiện ra rằng, dưới ánh trăng, mọi vật trở nên đẹp đẽ hơn rất nhiều. Nhưng, là một nạn nhân của kiếp người đau khổ, vợ ốm, con đau, thiếu tiền, hết gạo… Điền hiểu rằng, trăng có thể làm đẹp mọi thứ, nhưng tận cùng bên trong cuộc sống, nhân loại vẫn còn rên xiết. Và cách diễn đạt của Điền như là lời tự nhủ với chính mình, chứ không hề có tính khẳng định áp đặt cho mọi trường hợp, cho mọi người viết: “Không phải là… Không nên là… Chỉ có thể là…”.

Nam Cao cũng không tán thành thứ văn chương mà như bấy giờ vẫn gọi là “văn chương tả chân”, chỉ miêu tả sơ sài vẻ ngoài xã hội qua các phong tục, tập quán địa phương. Khi Nam Cao bắt đầu sự nghiệp văn học, thì thứ văn chương tả chân của các tác giả với các bút danh như Thúy Rư, Như Nguyệt đã in đầy các mặt báo. Điều này, cho thấy, Nam Cao đã ngay từ đầu riết róng với nghề văn, riết róng với chính mình.

Theo Nam Cao, “Một tác phẩm thật giá trị, phải vượt lên bên trên tất cả các bờ cõi và giới hạn, phải là một tác phẩm chung cho cả loài người. Nó phải chứa đựng được một cái gì lớn lao, mạnh mẽ, vừa đau đớn lại vừa phấn khởi. Nó ca tụng lòng thương, tình bác ái, sự công bình… Nó làm cho người gần người hơn” (Đời thừa). Như vậy, rõ ràng, Nam Cao đặt nội dung nhân đạo lên hàng đầu để đánh giá giá trị của một tác phẩm văn chương. Điều này, cũng dễ hiểu, và dễ đồng tình. Văn chương kim cổ đều thế cả, vì con người, vì lòng yêu thương mà tồn tại. Bạn đọc cũng dễ dàng nhận thấy, xuyên suốt trong các tác phẩm của Nam Cao, là sự trăn trở, đau đớn, xót xa của người viết trước nỗi khổ đau của con người. Những lão Hạc, Chí Phèo, Điền, Hộ… bước ra từ trang sách, manh theo niềm yêu thương vô hạn của ngòi bút nhà văn.

Nam Cao đặc biệt đề cao sự sáng tạo trong nghề văn. “Văn chương không cần đến những người thợ khéo tay, làm theo một vài kiểu mẫu đưa cho. Văn chương chỉ dung nạp những người biết đào sâu, tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo những gì chưa có” (Đời thừa). Không thể chấp nhận thứ văn chương viết vội vàng vì danh tiếng hay tiền bạc, để rồi người đọc quên ngay sau khi đọc. Nam Cao phê phán gay gắt người khác, hay đang lên tiếng với chính trang viết của mình. Trong truyện ngắn Đời thừa, nhân vật văn sĩ Hộ đã phải đỏ mặt và tự mắng mình “khốn nạn” khi đọc lại những trang viết cẩu thả của mình: “Sự cẩu thả trong bất cứ nghề gì cũng là bất lương rồi. Nhưng sự cẩu thả trong văn chương thì thật là đê tiện”. Nhân vật trí thức nào của Nam Cao cũng mang sự trăn trở của chính tác giả về nghề nghiệp, về sự đóng góp cho sự phát triển của nghệ thuật. Với Nam Cao, một nhà văn nếu không sáng tạo, không đem đến chút gì mới lạ cho văn chương, thì chẳng qua là một “người thừa”.

Sau Cách mạng Tháng Tám, Nam Cao quan niệm “Sống đã rồi hãy viết”, nghĩa là, trước hết phải hoàn thành trách nhiệm của một công dân đối với đất nước, sau đó, mới nói đến trách nhiệm của nhà văn.

Nhìn chung, Nam Cao là một nhà văn nặng trách nhiệm với cuộc đời. Có một điều đáng lưu ý, hệ thống quan điểm nghệ thuật của nhà văn hầu hết được chuyển tải kèm với quá trình sáng tạo. Nghĩa là nhà văn cho nhân vật nói thay, lên tiếng hộ mình. Vậy nên, những phát biểu đó, được hiểu một cách uyển chuyển, không hề có tính áp đặt.

Nhìn lại đời sống văn chương lúc bấy giờ, ta thấy hai xu hướng chủ đạo là văn học lãng mạn và văn học hiện thực phê phán song song tồn tại và giữa hai “phe”, đã có luận chiến, tranh cãi để bảo vệ quan điểm của mình. Nam Cao không bút chiến, không diễn thuyết, mà lặng lẽ lên tiếng bằng tác phẩm. Truyện ngắn của ông là minh chứng cho tinh thần nhân đạo sâu sắc, cho sự tìm tòi khám phá tận ngõ ngách tâm hồn của đời sống, của nhân vật.

Gần đây, một số nhà phê bình có đề cập đến tính đúng, sai trong quan điểm nghệ thuật của Nam Cao. Theo tôi, quan điểm nghệ thuật là con đường, là phương hướng của nhà văn lựa chọn để đi, lựa chọn cho mình, chứ không thể bắt ép người khác. Ở trên, chúng ta đã nói sự diễn đạt uyển chuyển của Nam Cao, thông qua phát ngôn của nhân vật. Vậy nên, không thể nói quan niệm này sai hay quan niệm kia đúng một cách cứng nhắc mà phải nhìn nhận sáng tác của nhà văn dựa trên quan điểm của mình có đóng góp gì cho văn chương? Nếu vậy, thì chúng ta không còn phải nghi ngờ hay bàn cãi gì nữa. Nam Cao là một tác giả sừng sững trong lịch sử văn học Việt Nam bằng giá trị tác phẩm của mình. Ở mảng đề tài trí thức nghèo, hay nông dân nghèo, ông đều có những tác phẩm đỉnh cao, vượt trên những cây bút cùng thời, không chỉ ở nội dung nhân đạo mà còn ở phương diện cách tân nghệ thuật.

Con người Nam Cao vốn lặng lẽ, không ồn ào, thích khám phá nội tâm và đặc biệt là khả năng nhạy bén trong việc nắm bắt và diễn đạt tâm trạng nhân vật. Ngay sau Cách mạng Tháng Tám, ông đã có ngay truyện ngắn “Đôi mắt”, thể hiện một chiều kích trăn trở mới về quan hệ giữa con người với vận mệnh đất nước. Đáng tiếc, ngòi bút sắc sảo và bén nhọn ấy chưa kịp cống hiến các tác phẩm đầy hứa hẹn thì đã sớm hi sinh. Cái chết của nhà văn cũng là một biểu hiện sinh động cho quan điểm nghệ thuật của nhà văn, rằng, cuộc đời cũng như trang viết, phải luôn luôn hữu ích, cho nhân dân, cho Tổ quốc.