CỐI CHÀY THƠM CẢ NGHĨA TÌNH NƯỚC NON tác giả TẠ VĂN SỸ - CHƯ YANG SIN SỐ 339 tháng 11 năm 2020

 

                                                     

Cùng với nhiều thứ âm thanh thôn dã khác, tiếng giã gạo từng là nỗi nhớ khôn nguôi trong hồn người xa quê, xa xứ.

Cái âm thanh thậm thịch thậm thình đều đều nhẫn nại không chỉ là nỗi nhớ trong tâm tưởng của những người đã từng sống ở thôn quê, mà nó còn đã thành tên gọi một xóm cư dân người Việt cổ; ấy là xóm Thậm Thình, thuộc xã Hy Cương, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ, nơi Đất Tổ Vua Hùng. Tương truyền đây là nơi chuyên giã gạo để cung cấp về triều đình Hùng Vương. Từ âm thanh đặc trưng của sự va đập cối chày mà xóm có tên gọi nôm na gần gũi là “Thậm Thình”. Nhà thơ Nguyễn Bùi Vợi có bài thơ rất hay về địa danh này:

Đi qua xóm núi Thậm Thình

Bâng khuâng nhớ nước non mình ngàn năm

Vua Hùng một sáng đi săn

Trưa tròn bóng nắng dừng chân chốn này

…

Trăm cô gái tựa tiên sa

Múa chày đôi với chày ba rập rình

Đêm đêm tiếng thậm tiếng thình

Cối chày thơm cả nghĩa tình nước non…

Trước khic có máy xay xát như ngày nay, trên đất nước Việt Nam đâu đâu cũng có chày cối để bóc thóc (lúa) thành gạo. Ở miền xuôi giã gạo chỉ bằng sức người. Ở miền núi, ngoài sức người, bà con còn lợi dụng các dòng sông suối thiết lập những cối giã gạo nhờ sức nước làm giúp. Tuy nhiên, tiếng giã gạo nơi thôn bản làng xóm trải qua ngàn đời vẫn là cái âm thanh không thể nào quên.

Riêng ở khu vực Tây Nguyên, tiếng giã gạo của các bà, các cô, các chị, các em gái chỉ mới vừa vắng tiếng chừng độ vài mươi năm, khi máy xay xát được kéo về đến tận các bon (buôn), pơ-lei (làng). Sở dĩ chỉ nói các bà, các cô… là bởi tập quán ở Tây Nguyên phụ nữ là người lãnh phần giã gạo, nam giới tuyệt nhiên không được đụng tới; không như miền xuôi nam giới cũng tham gia giã gạo (nên mới có điệu hát giao duyên Hò giã gạo).

Ai có dịp ở đêm lại các buôn làng Tây Nguyên trước đây đều khó quên tiếng giã gạo thậm thình khắp đầu thôn cuối xóm. Thời điểm giã gạo tập trung nhất là vào buổi chiều tối và buổi sớm mai. Sau một ngày nương rẫy, chiều về, sau khi tắm táp ở giọt nước (mó nước) đầu làng, các bà các cô liền ra kho (xim) lúa gia đình khom người xuống giàn đàn klông-pút (luôn đặt sẵn ở đấy) vỗ một đoạn nhạc ngắn như một thông lệ, rồi lấy lúa vào gùi mang đến cối giã để kịp nấu cơm tối. Rồi thì tờ mờ sớm mai các bà các cô lại phải dậy cùng với tiếng gà gáy lần nhất, lần hai để giã tiếp kịp nấu sáng và giỡ theo lên nương rẫy bữa trưa.

Tiếng giã gạo buổi chiều tối thường lẫn vào nhiều tạp âm khác, như tiếng chó sủa, tiếng gà giành chuồng, tiếng mõ khua lốc cốc của trâu bò, tiếng người cười nói râm ran... nên ít gây ấn tượng. Ấn tượng nhất là tiếng giã gạo lúc tinh mơ. Trong lúc khách còn kín người trong chăn tránh cái rét ngọt ngào của gió núi sương rừng thì các bà các cô đã vần cối ra “nhà chồ” (đoạn dôi ra phía trước nhà sàn, nơi đặt cầu thang lên xuống) giã gạo. Tiếng giã gạo kéo theo tiếng gà gáy sang cứ sôi lên giữa không gian tĩnh mịch đại ngàn. Cái âm thanh âm trầm đều đều như đưa khách vào những suy tư miên man xa vắng...

 Cách giã gạo của phụ nữ Tây Nguyên có khác cách giã ở miền xuôi một tí. Dưới xuôi, người đứng giã gạo với tư thế chân trước chân sau. Khi lấy sức lấy đà để nện chày xuống lòng cối đầy thóc thì chân trước là chân trụ, chân sau thả lỏng; khi rút chày lên thì chân sau là chân trụ, chân trước thả lỏng. Khi mỏi thì thay tư thế của hai chân; và cứ thế giã cho đến khi gạo trắng. Phụ nữ Tây Nguyên khi giã gạo lại đứng dụm hai bàn chân khít nhau, khi nện chày xuống thì lưng cụp theo về phía trước và mông nhô đưa ra phái sau; khi rút chày lên thì hít hơi, thót bụng lại, ngực ưỡn ra trước để lấy đà và lấy sức giã chày xuống. Với tư thế này, người quan sát có cảm giác cách giã gạo của chị em phụ nữ Tây Nguyên có vẻ... “nhún nhảy, điệu đà” như một vũ điệu, đẹp mắt hơn, “nghệ thuật” hơn, nhưng có lẽ hơi bị tốn sức hơn so với cách giã ở miền xuôi!

Hình ảnh giã gạo ấy được nhà thơ Hồng Chinh Hiền khi tham gi đánh Mỹ tại Mặt trận Tây Nguyên quan sát và khắc họa:

Phơi dưới trời dầu dãi tấm thân

Mưa chan nước hay nắng hừng tuôn lửa

Những lưng ong trùng triềng nghiêng ngửa

Cối gạo khuya tùm tụp tiếng chày

Bấm hai chân, vung vẫy hai tay... 

Theo tập quán phải cáng đáng một công việc thường ngày cực nhọc như thế nên có lúc những nàng “sơn nữ” Tây Nguyên chỉ biết than thầm:

Chúng em người con gái Xê-đăng

Khổ hơn mọi người con gái khác

Đêm quỳ xuống còng lưng giã bắp

Buôn ngủ say còn lửa bập bùng

Lửa thức cùng con gái Xê-đăng...

(Hồng Chinh Hiền)

Dẫu biết rằng “khổ hơn mọi người con gái khác” nhưng cũng phải… “chuyên cần”, bởi dường như chuyện giã gạo đã như là thước đo phẩm hạnh về sự đảm đang và ý tứ của người phụ nữ nơi đây, như “ví dụ” này:

Dâu về nhà, mẹ lẻn ra sân

Giấu một quả trứng gà trong họng cối

Sáng tinh mơ, mẹ chồng giục vội

- Ơ, Y Ben, giã nhanh gạo, giã nhanh!

Vội, cũng không quên được thói quen

Cô sờ cối, đưa trứng gà trả mẹ!

(Hồng Chinh Hiền)

Thật là một kiểu mẹ chồng thử ý nàng dâu quá... độc đáo!

Suốt thời đánh Mỹ, khắp núi rừng Tây Nguyên đâu đâu cũng râm ran, vang động tiếng giã gạo nuôi quân để “bộ đội ta ăn no đánh Mỹ”. Chuyện này thì cả nước đều biết và đều nhớ qua ca khúc “Tiếng chày trên sóc Bom Bo” của nhạc sĩ Xuân Hồng:

Cắc cùm cum...

Bập bùng bên ánh lửa

Sóc Bom Bo rộn rã tiếng chày khua

Giã gạo ban đêm vì ngày bận làm mùa...

Cái hình tượng sáng màu lãng mạn cách mạng của một thời kỳ thơ ca Việt Nam ấy cũng được tác giả Thanh Kỳ thời đánh Mỹ tại mặt trận Tây Nguyên khắc họa qua bài thơ “Tiếng chày trên tuyến lửa”:

Nhớ đêm nào trăng in bên núi

Đường hành quân qua suối Kông Nông

Quần với Mỹ diệt từng hoả điểm

Nhớ tiếng chày khoan nhặt đêm sương

...

Gạo ra trận mang tiếng chày ra trận

Dưới làn mưa đại bác, bom xăng

Người con gái trên chiến hào bão lửa

Vung tay chày như tư thế xung phong...

Không khí và khí thế giã gạo nuôi quân ấy cũng được thượng tướng Đặng Vũ Hiệp - nguyên Phó Chỉnh ủy Mặt trận Tây Nguyên (B3) thời đánh Mỹ - viết lại trong hồi ký “Ký ức Tây Nguyên” của mình: “Một lần khác, chúng tôi được anh cán bộ kinh tế H67 (huyện Sa Thầy cũ, tỉnh Kon Tum - NV) dẫn đến chỗ đồng bào đang nộp thóc... Một cảnh tượng thật khó quên đối với tôi: cả làng giã gạo... Mọi người vừa giã vừa hát:

Trăng lên rồi

Đêm đẹp lắm

Lũ làng mừng giã gạo nuôi quân

Ơi, anh giải phóng, cái chân không mỏi

Lũ làng đây cái tay cũng không mỏi

Anh diệt nhiều thù, cối gạo càng trắng thơm...

Ngày nay tiếng giã gạo đã đi vào tiềm thức. Chắc rằng tiếng nổ ầm ào của những cỗ máy xay xát không bao giờ thay thế được vị trí âm thanh “thậm thình” đều đều nhẫn nại của cối chày trong tâm tưởng mọi người.

Thế cho nên, xin mượn trở lại câu thơ Nguyễn Bùi Vợi để khép niềm hồi ức:

Đêm đêm tiếng thậm tiếng thình

Cối chày thơm cả nghĩa tình nước non...