Đất và Người Đắk Lắk
Đắc Lắc có một sản phẩm du lịch độc
đáo, không một địa phương nào ở nước ta có. Ấy là xem voi biểu diễn các tiết mục đá bóng, lăn cây, kéo gỗ, đua voi vượt
sông, đua voi trên đường bộ, cưỡi voi đi dạo dọc sông Sê Rê Pốk... Từ xa xưa,
voi đã được nuôi voi trong các gia đình người M’nông, Gia rai, Lào... Người ta
đo đẳng cấp của một gia đình bằng số lượng voi nhà. Kèm theo việc nuôi voi nhà
là cả một hệ thống tín ngưỡng, sinh hoạt văn hóa có liên quan đến con voi. Từ
hơn ba chục năm trước, hễ nhắc tới Đắc Lắc không chỉ người ta nhớ tới cà phê,
mà còn nhớ tới những lễ cúng, những cuộc đua voi... Bởi ai đã xem đua voi, đã
cưỡi voi một lần sẽ nhớ mãi. Thế nhưng hiện nay Đắc Lắc đang đứng trước nguy cơ
“sạch bóng” voi nhà…
Những con số giật mình
Cách đây mấy năm, gặp tôi, ông Y Ka, nguyên bí thư Đảng
ủy xã Krông Na (huyện Buôn Đôn) đã cầm tay tôi, nói một cách khẩn khoản, thiết tha, rằng:–“Nhà
báo
các ông phải lên tiếng làm sao đi chứ. Bản Đôn sắp hết voi rồi. Bản Đôn mà hết voi
thì có còn hồn vía của Bản Đôn nữa không? Sẽ hết tất cả những lễ cúng, cầu mong thần Ngoắc
Nguan ban sức khỏe cho voi, sẽ không còn lễ cúng nhập buôn của voi, không còn lễ
cưới cho voi, sẽ hết luôn cả hội đua voi náo nức âm vang đất trời… Ngày ấy,
không xa nữa đâu, nếu tỉnh không ra tay bảo vệ voi nhà một cách hiệu quả…”.
Nói đến đó giọng ông trầm hẳn đi, nghẹn ngào. Tôi biết ông đang hết sức lo lắng
cho số phận của đàn voi nhà của Bản Đôn, của Đắc Lắc, bởi những năm gần đây số
lượng đã bị giảm quá nhanh chóng.
Tôi nhớ, khoảng cuối năm 2008, tôi và Khăm Phết Lào
(con trai “Vua” săn voi Ama Kông) đến thăm Ây Nô, già làng của buôn Trí A (xã
Krông Na) là người từ Lào sang cư trú ở đây từ năm 1945. Khi tôi hỏi chuyện Bản
Đôn thời “đi khỏi nhà vài đoạn quăng dao” đã gặp rừng, Ây Nô kể say sưa, dòng
ký ức tuôn chảy dào dạt, cuồn cuộn, như lâu nay bị dồn nén trong gan ruột nay có dịp bộc
phát: – Mày
không tưởng tượng được đâu, ngày ấy muốn ăn con cá, cầm xỉa xuống sông Sê Rê
Pôk một lát là có ngay con lăng, con rô cờ… nặng vài ký, đưa về bọc lá bưởi, đặt
lên bếp than, vài ba phút sau mùi cá nướng đã thơm lừng. Muốn ăn con chồn, con hoẵng
cầm ná đi một hồi là có chồn có hoẵng vác vai trở về. Ngày ấy, nửa số nhà trong
buôn này có voi, đếm trên ngón tay ngón chân không hết đâu, hơn trăm con mà. Cứ
mỗi trưa voi ra sông tắm, cả bầy đùa giỡn nhau, chúng dùng vòi phun nước như
mưa rào. Cứ chiều về, tiếng bước chân voi nện thình thịch trên đường buôn, hay trong
các góc vườn nhà làm cho lòng tao bình yên và vui lắm. Nhưng bây giờ voi sắp hết
rồi mày ơi…
Voi sắp hết rồi! Già làng Ây Nô nói điều đó.
Nguyên Bí thư Đảng ủy xã Y Ka nói điều đó. Bao người khác nói điều đó. Giọng ai cũng thấm đẫm
âu lo. Âu lo ấy “lây” sang cả tôi, buộc tôi phải tẩn mẩn ngồi lục lại tài liệu
viết về voi nhà của Đắc Lắc. Theo cuốn sách Voi nhà trong đời sống văn hóa người
M’nông của TS Trần Tấn Vịnh thì năm 1987 Đắc Lắc còn tới 503 con voi nhà. Nhưng 10 năm
sau, tức năm
1997, chỉ còn 166 con, trong đó vùng Bản Đôn – Ea Súp còn 64 con. Nhưng đến 2009 cả tỉnh Đắc
Lắc chỉ còn 36 con. Riêng vùng Bản Đôn – Ea Súp chỉ còn 24 con, trong đó voi của
dân chỉ có 12 con, còn lại là voi của Vườn quốc gia Yôk Đôn, của 3 doanh nghiệp
kinh doanh du lịch trên địa bàn. Và hiện nay, cả tỉnh chỉ còn khoảng 20 con.
Quả là tốc độ suy giảm đàn voi nhà ở Đắc Lắc quá
nhanh, nhanh đến giật mình, nhanh đến bàng hoàng. Không chặn được đà suy
giảm này thì 5–10 năm nữa voi nhà ở Đắc Lắc sẽ “sạch bóng”. Ai từng sống trên mảnh đất
này, hiểu về mảnh đất này, mới thấm thía hết mọi nhẽ của việc “Đắc Lắc hết
voi”, mới thấy đó là nỗi đau lớn của cả vùng đất…
Cần sự quan tâm thực chất…
Nói cho “vuông” thì từ nhiều năm nay có nhiều
vị lãnh đạo tỉnh Đắc Lắc cũng đã thấy được nguy cơ Đắc Lắc sẽ “sạch bóng” voi nhà. Và vì vậy
trong nhiều văn bản của tỉnh đã đề cập tới việc phải bảo tồn bằng được voi nhà,
bởi voi là biểu tượng của tỉnh nhà, của văn hóa, thiên nhiên Đắc Lắc, nó thấm
sâu vào các mối quan hệ xã hội, tác động vào văn hóa nghệ thuật, tín ngưỡng, lễ
hội, du lịch…của tỉnh. Nói cho “vuông” thì tỉnh cũng đã có nhiều cố gắng để tuyên truyền
vận động nhân
dân chăm sóc, gìn giữ đàn voi nhà, không bán sang nước bạn Lào và Campuchia (qua đường biên
giới), không sử dụng con voi quá sức, cố gắng tìm tòi các biện pháp để voi nhà
có thể sinh sản. Tỉnh cũng đã giao cho các ngành chức năng xây dựng “Đề án bảo
tồn và phát triển đàn voi nhà” khá tốn kém…
Nhưng… Xin được đặt một chữ “nhưng” ở đây, vì tất cả
những quan tâm đó có lúc đã “đặt” không đúng chỗ, vẫn phảng phất tính
hình thức, tính lý thuyết, chưa gắn với thực tế. Và vì vậy chưa có hiệu quả thiết thực.
Vì thế mà voi nhà của Đắc Lắc vẫn cứ “đội nón ra đi”, số “vượt biên”, số bị lâm
tặc bắn lấy ngà bán cho những kẻ làm đồ trang sức, hoặc lấy xương bán cho các
lò “cao tặc”.
Có phải vì thế mà ông Y Ka, nguyên bí thứ Đảng
ủy xã Krông Na khi gặp tôi đã phải thốt lên lời mong mỏi: Tỉnh cần quan tâm bảo
vệ voi nhà “thực lòng hơn”…
Tôi nhớ, năm 2007 tỉnh Đắc Lắc đã từng giao cho Sở
Thương mại – Du lịch của tỉnh làm chủ “Đề án bảo tồn và phát triển voi nhà”. Vì
không thuộc lĩnh vực chuyên môn này, Sở Thương mại – Du lịch Đắc Lắc phải
thuê Trung tâm Sinh thái Môi trường và Tài nguyên của Trường Đại học Công nghiệp
TP. Hồ Chí Minh xây dựng đề án. Hồi ấy đã có ý kiến cho rằng: Lãnh đạo tỉnh đã
“đặt” sự quan tâm không đúng chỗ. Sao lại là Sở Thương mại – Du lịch mà không
phải Sở NN & PTNT, hoặc Chi cục Kiểm lâm của tỉnh làm chủ đề án? Sao lại
thuê Trung tâm Sinh thái Môi trường và Tài nguyên của Trường Đại học Công nghiệp
mà không phải là Viện Sinh thái Tài nguyên sinh vật, một viện chuyên ngành về
lĩnh vực nghiên cứu tài nguyên sinh vật, trong đó có nhiều chuyên gia đầu ngành
của nước ta về
động vật hoang dã xây dựng đề án? Có phải vì thế mà đề án đã chưa thuyết phục
được nhiều vị lãnh đạo tỉnh, nhiều chuyên gia về động vật hoang dã trong tỉnh; và vì thế
đến nay đề án này đã không hiệu quả?
Những việc cần làm ngay
Hiện nay đàn voi nhà ở Đắc Lắc chỉ còn vài chục con,
không chỉ ít về số lượng mà còn kém về chất lượng, vì trên 70% đã cao niên
(trên 50 tuổi), không còn khả năng sinh sản và gầy yếu. Trong điều kiện rừng bị
thu hẹp, môi trường sống thuận lợi cho voi không còn, thì việc tìm cho voi một
“bãi đáp” thuận lợi và tạo điều kiện cho những con voi nhà còn có khả năng sinh sản có dịp tiếp xúc, “giao lưu trao
đổi tình cảm” vào mùa động dục là hết sức cần thiết. Theo ông Y Vân, ở xã Krông Na, huyện
Buôn Đôn, sở dĩ lâu nay voi nhà sinh sản ít, là do vào mùa động dục nó rất hung dữ, có
thể tấn công cả nài voi, vì thế người ta phải xích vào gốc cây lớn, bỏ đói nhiều
ngày làm cho nó kiệt sức, nhằm kìm hãm tính hung dữ của nó. Nếu mùa động
dục tất cả voi nhà đều được thả vào rừng để chúng được tự do “kết bạn” thì
khả năng có bầu của những con voi cái còn trong độ tuổi sinh đẻ là rất cao. Vì
thế trước mắt tỉnh cần giao cho một ngành chức năng, vận động và có chính sách hỗ trợ các
hộ dân, các doanh nghiệp có voi, đến mùa động dục (từ tháng 10 đến tháng 4 năm
sau) đưa vào Vườn quốc gia Yôk Đôn thả, cho chúng được sống tự do.
Nhiều chuyên gia cũng cho rằng đã đến lúc cần
tính đến biện pháp thụ tinh nhân tạo cho voi nhà. Tỉnh Đắc Lắc nên chủ động bàn bạc, phối
hợp với Bộ NN & PTNT, mời các chuyên gia giỏi về voi, nghiên cứu cách làm này.
Đây là phương pháp
hiện ở nước ta chưa thực hiện, nhưng rất có khả năng thành công; từ đó sẽ mở ra một cách bảo tồn
voi nhà có tính bền vững cao.
Một số cán bộ của huyện Buôn Đôn là người bản
địa cũng đề nghị: Nhà nước nên xem xét và cho phép đồng bào mỗi năm vào rừng săn bắt một
đến hai con voi rừng, đưa về thuần dưỡng để vừa bổ sung cho đội ngũ voi nhà vừa
duy trì một sinh hoạt văn hóa nổi tiếng của Bản Đôn. Hiện voi rừng ở vùng Bản
Đôn – Ea Súp
(Đắc Lắc) còn khoảng trên 30 con, hàng
năm vẫn ra phá hoại hoa màu của đồng bào trong khu vực.
Nếu Đắc Lắc không cấp bách có ngay các giải pháp hữu
hiệu bảo tồn voi nhà thì 5–10 năm nữa, voi nhà sẽ “sạch bóng”! Đó là lời cảnh báo
hoàn toàn có căn cứ.
cần phải bảo tồn loài voi
Trả lờiXóa