THƠ ĐƯƠNG ĐẠI VÀ HÀNH TRÌNH
TÌM THỦ PHÁP MỚI
1. Có một nhà thơ kiêm nhà phê bình đã phát
biểu rất vô tư và ngây thơ rằng: “Theo quan điểm của tôi, người ta chỉ tìm tòi
khi người ta tập viết, mà tập viết thì chưa thành nhà văn được (...), viết văn
mà còn phải tìm tòi, còn phải tập, phê bình mà còn phải theo phương pháp này phương
pháp khác thì là chưa tới. Đừng để quần chúng phải thưởng thức những tác phẩm còn
“ương”, chưa tới ấy”.
Tìm tòi và thể nghiệm, thử nghiệm và khai phá vùng đất mới,
đề tài mới và lối viết mới là hành động tất yếu của mọi nghệ sĩ chân tính. Chối
từ mọi lặp lại, chối từ ăn theo hay ăn mòn vào thành tựu của người khác và của
chính mình. Ngay khởi đầu cuộc viết hay khi dở chừng bế tắc sáng tạo. Chính hành
động “tìm tòi và thể nghiệm” ấy đã tạo nên bước ngoặt mới cho một đời sáng tác,
thay đổi dòng chảy của một trào lưu văn chương, hay làm nên cuộc cách mạng với
một nền văn học. Làm cho văn học phong phú, đa dạng và lí thú hơn.
Hành trình sáng tạo là hành trình của tiếp nhận, chối bỏ,
tìm tòi và thể nghiệm. Thơ Mới chối bỏ thơ Đường luật và hát nói, tiếp nhận thơ
Pháp, tìm tòi và thể nghiệm thủ pháp lãng mạn và tượng trưng để làm nên “một thời
đại trong thi ca” Việt. Thơ Sáng tạo chối bỏ Thơ Mới, thơ hậu hiện đại chối bỏ
thơ Sáng tạo… Cứ thế. Chối bỏ ở đây không phải là “chôn”, “đưa tang” hay vứt đi
tất cả mà là, tiếp nhận, tìm tòi và sáng tạo. Hành trình này xảy ra giữa các thế
hệ, trong một thời kì, thậm chí nơi mỗi nghệ sĩ sáng tạo. Có nhà thơ chẳng những
thay đổi phong cách tác phẩm mà còn thay đổi cả hệ mĩ học sáng tác. Thay đổi hệ
mĩ học sáng tác là khó, nhưng không phải không thể. Việt Nam đã có nhiều tác giả
làm được như vậy. Chế Lan Viên đi từ tượng trưng (Điêu tàn) sang hiện thực
xã hội chủ nghĩa (Ánh sáng và phù sa). Hàn Mặc Tử chuyển từ cổ điển (Thơ
Đường luật) sang lãng mạn (Gái quê) qua một phần tượng trưng và siêu
thực (Thơ điên, Thượng thanh khí…) chỉ trong thời gian ngắn. Hàn Mặc Tử
như một Picasso trong hội họa. Liên tục tìm tòi, chinh phục và chối bỏ thành tựu
của chính mình, để còn tìm tòi và chinh phục nữa.
“Trong lịch sử hội họa, Picasso là người gây ra nhiều lời
mỉa mai cay độc nhất và cũng được ca ngợi nhất. Toàn bộ nền hội họa thế kỉ XX
chịu sự chi phối của tác phẩm của ông, mà tác phẩm của ông thì thay đổi đến mức
mỗi một thời kì (sáng tác) của ông cũng đủ cung cấp toàn bộ tác phẩm cho một họa
sĩ khác” (J. Charpier & P. Séghers).
Cézanne trong mĩ thuật là tên tuổi lớn và dũng mãnh khác.
Ảnh hưởng Pissarro, sau thành công ở vẽ theo ấn tượng thời kì đầu, không hài lòng
với lối thể hiện của hệ mĩ học này, ông thách thức chính không gian của các nhà
ấn tượng và chuyển hẳn sang trường tân ấn tượng. Để tạo nên bước chuyển quyết định
đó, ông phải “tập” – rất nhiều. Núi Sainte-Victoire được vẽ đi vẽ lại
nhiều lần từ năm 1885 đến 1906 là những bài “tập” bất hủ. Qua đó Cézanne “đã
khai mào cho một cuộc cách mạng về hình thể dẫn tới nghệ thuật hiện đai” (Wendy
Beckett).
2. Khác với tham vọng của chủ nghĩa tiền
phong đòi cắt đứt mọi quan hệ, qua đó tạo ra một phong cách đặc thù đẫm tính cá
nhân, một phong cách khép kín đầy ngạo mạn, chủ nghĩa hậu hiện đại muốn khôi phục
lại sự liên hệ với tất cả cái gì thuộc về quá khứ. Hầu hết mọi thủ pháp hậu hiện
đại đều đã được nhà hiện đại hay hiện đại hậu kì biết đến. Sự nhấn mạnh tính chủ
quan trong văn bản, sáng tác thuộc dòng ý thức, biên giới mờ giữa các thể loại,
hình thức phân mảnh và sự không liên tục của ý tưởng, chối bỏ thứ trau chuốt
mang tính tu từ, khước từ phân biệt hình thức cao/ thấp, trí thức/ bình dân của
nghệ thuật,… được chủ nghĩa hiện đại khai phá và đã có các thành tựu lớn, giai đoạn
qua.
Nhiều đặc điểm ở hậu hiện đại đã có mặt ở các sáng tác hiện
đại chủ nghĩa – không sai! Nhưng điều quyết định xẻ ranh khu biệt hậu hiện đại
với cái khác nó, là: nền tảng triết học và thái độ. Thái độ, đó là trong lúc nhà
văn hiện đại mô tả đầy chủ ý sự thể như nỗi bi thảm, và khóc than cho chúng
trong nỗ lực gắn kết, tìm sự thống nhất một cách tuyệt vọng, thì nhà văn hậu hiện
đại không những từ chối tham dự để dàn xếp, đưa chúng vào trật tự mà còn chấp
nhận chúng, tán dương chúng, nhập cuộc chơi với chúng – khoái hoạt!
Thử điểm qua vài thủ pháp “mới lạ” được các nhà thơ đương
đại quen dùng.
Đây là thời văn chương [của sự] cạn kiệt the
literature of exhaustion, John Barth tuyên bố. Nhưng mươi năm sau thôi, ông
nghĩ khác: Đây là thời văn chương [của sự] phong dật the literature of
replenishment (John Barth, 1980). Khi khám phá ra rằng mỗi văn bản là một
liên văn bản, mặc cảm đụng hàng không còn nữa. Phỏng nhại là sáng tạo, cắt dán
là sáng tạo.
Rất nhiều nhà thơ lẩy ra các thành ngữ, tục ngữ hay ca
dao có nội dung gần nhau, sắp đặt chúng theo hàng dọc, hàng ngang để tạo thành
bài thơ; không ít người viết còn lượm nhặt các khẩu hiệu, các bảng cấm hay khuyến
dùng để làm ra bài thơ nữa. Nhà thơ cũng có thể sử dụng tin từ tờ báo giấy hay
thông tin trên mạng để làm thứ chất liệu cho bài thơ, như từ, cụm từ, hay cái gì
nữa bất kì sẵn có; họ chế biến tùy ý, thêm vài nhận định chủ quan để làm ra bài
thơ. Có bài thơ bắt đầu bằng thông tin dự báo thời tiết, rất đỗi bình thường:
Tin 12 giờ trưa:
gió cấp sáu cấp bảy,
giật cấp tám cấp chín
lũ sông Cái trên báo
động hai 0,4 mét
trời vừa quang nhưng
đang chuyển, vài vùng còn mưa…
Tin 7 giờ chiều:
mưa kéo dài ba giờ
liền trên diện rộng
đỉnh lũ trên báo động
ba 0,3 mét, 0,5 mét, không phẩy…
Rồi là thông tin cắt ra từ báo, gần
như không dính dáng gì đến “thơ” như ta từng quan niệm.
Những con số trêu ngươi
những con số thống
kê vô hồn
1.137 căn nhà dân bị
ngập sâu trong nước,
56 nhà bị sập hoàn
toàn…
có kể luôn nhà cái
Tem không?
(Kiều Maily, “Có nhà cái
Tem không?”, Giữa hai khoảng trống, 2013)
Thông tin gần
như in ra từ nguyên văn. Nhà thơ khiến người đọc cứ muốn đặt câu hỏi: ủa, cái gì
đây? Thơ đâu rồi? Nhưng bất ngờ, cái câu: “có kể luôn nhà cái Tem không?”
thay đổi tất cả. Một câu quyết định chuyển thông tin mang tính thông tấn vào tình
cảm thật sâu đậm. Đó chính là thơ.
Thế nhưng,
không phải vì thế mà thơ đương đại không có sự sáng tạo các thủ pháp đặc thù của
nó. Khi thức nhận rằng lịch sử [hay tiểu sử cá nhân] không phải là quá khứ mà là
câu chuyện về quá khứ do một cá nhân hay cộng đồng kể lại. Nó chỉ là một trong
những diễn ngôn discourse, nhà thơ không
e ngại nặn ra hàng loạt thông tin sai lệch, dư thừa và không cần thiết về
một cá nhân, rồi nhét bừa vào bài thơ. Đó chính là thủ pháp siêu hư cấu sử kí historiographic
metafiction, một lối viết không những làm méo mó lịch sử một cách có chủ ý,
hòa lẫn lịch sử và giả tưởng, xáo trộn trật tự thời gian quá khứ nhằm phá vỡ tính
mạch lạc của lối kể truyền thống.
Thể hiện tinh thần độc sáng, hầu hết các nhà thơ hiện đại
chọn thơ tự do không vần trong các sáng tác, tránh tối đa các thể thơ truyền thống.
Nhà thơ hậu hiện đại đối xử vô phân biệt truyền thống hay hiện đại. Họ xài đủ
thể thơ có trong tay: lục bát, thơ tám chữ, thậm chí thơ Đường luật. Đó là cách
làm của phong trào thơ tân hình thức, chủ trương "sử dụng thi pháp đời
thường thay thế thi pháp cảm tính". Xưa, người Chăm cũng đã biết đến vắt dòng:
Patri tangi thei jwak drơh takai
Pathang kuw bhian
nau mai, Dewa Mưno nan nhu hia
Nàng hỏi ai đi tựa tiếng bước chân
Chồng ta đi lại thường ngày, Dewa Mưno
bật khóc
(sử
thi Akayet Dewa Mưno)
Kĩ thuật vắt dòng từng được các nhà
thơ hiện đại dùng khá phổ biến:
Xin chào nhau giữa
lúc này
Có ngàn năm đứng ngó
cây cối và
Có trời mây xuống lân
la
Bên bờ nước có bóng
ta bên người
(Bùi
Giáng, Mưa nguồn)
Chỉ một ngày
nữa thôi. Em sẽ
Trở về. Nắng
sớm cũng mong. Cây
Cũng ngóng.
Ngõ cũng chờ. Và bướm
Cũng thay màu
đôi cánh đang bay.
(Chế
Lan Viên, “Tập qua hàng”)
Nhưng chính Tân hình thức mới vận dụng
triệt để nó, và nâng nó lên thành một trong vài thủ pháp chính của phong trào:
Con mèo đen có linh hồn và chiếc
xương sườn của tôi, mỗi buổi sáng thức
dậy không bao giờ rửa mặt, mỗi buổi
sáng thức dậy không bao giờ đánh răng;
con mèo đen có đôi mắt bằng đất
sét, mở ra và nhắm lại, hay cứ
mở ra và không bao giờ nhắm lại,
trong lúc lên thang xuống thang, mang theo
linh hồn và chiếc xương sườn của tôi,
mà quên rằng, tôi đã sống những ngày
hôn ám biết bao, tự thuở nào và
tại sao thì tôi đành chôn kín, trong…
(Khế Iêm, “Con mèo đen”)
Khác với thơ truyền thống chỉ nhấn vào vần và nguyên âm,
nhà thơ đương đại chế tạo ra loại thơ phụ âm rất đặc thù. Cách làm này
nhà thơ cổ điển cũng đã thử (hay ngẫu nhiên), như Tố Hữu: “Mà mưa xối xả trắng
trời Thừa Thiên”; Đặng Thân đẩy nó đến cùng bằng vận dụng nó triệt để trong các
bài thơ của mình.
Thơ graphic sử dụng phần mềm graphic của thời
vi tính để sáng tạo tác phẩm mới lạ mang nội dung của thời đại để tạo một cảm xúc
đặc biệt. Dấn thêm một bước, Nguyễn Hoàng Nam còn chế tạo ra loại thơ phân
thân chưa từng có tiền lệ. “Một bàn chưn” tự tách ra khỏi chủ thể con người
để làm cuộc hành trình độc lập với cả chuỗi hành động qua cuộc phiêu lưu riêng
lẻ, không liên quan đến con người từng “sở hữu” nó.
Thơ thị giác visual poetry của Nguyễn Hoàng
Tranh, thơ cụ thể concrete poetry của Lê Văn Tài, thơ photo của Đỗ
Kh. kết hợp ngôn ngữ và hình ảnh; cả hai yếu tố này bổ trợ cho nhau tạo nên hiệu
ứng thơ đặc biệt. Nhà thơ hôm nay không từ chối hay chống lại mà tận dụng mọi lợi
thế của khoa học kĩ thuật, để làm thơ.
Không ít nhà thơ viết truyện rất ngắn nhưng vẫn cứ xếp nó
vào mục thơ, có kẻ viết thơ như là viết tiểu luận ngôn ngữ. Quan điểm của chủ
nghĩa hiện đại trong xáo trộn thể loại để làm ra một tác phẩm độc sáng, ngược lại
hậu hiện đại: giải khu biệt hóa và phi tâm hóa ngay trong các thể loại. Kết hợp
và trộn lẫn các thể loại, bên cạnh nhằm mục đích tạo nên một thể loại văn chương
khác, mới, họ còn muốn nhấn vào tính liên văn bản của tác phẩm văn chương. Khi
họ muốn gọi nó là bài thơ thì đó chính là bài thơ.
Cuối cùng, sáng tác hiện đại rất ý thức về tác giả, về bản
quyền tác giả trên tác phẩm mình. Bởi họ tìm tòi và độc sáng. Nhiều nhà thơ đương
đại nghĩ ngược lại: chẳng có gì là độc sáng cả. Mỗi sáng tạo là một vi phạm bản
quyền, nhiều hay ít, ẩn hay hiện, lộ liễu hay kín đáo, nên họ không kiêng nể sử
dụng ngay tác phẩm có sẵn và chế tác trên nó.
Chắc chắn sẽ có phản ứng: thơ như thế mà “khó” gì, cứ kí
sinh trên tác phẩm của người khác, cứ xáo bừa mọi hình ảnh/ ngôn từ/ ý tưởng như
nhà cái bầu tôm xóc dĩa làm thì cũng xong cái bài thơ. Và thơ để làm gì, nếu không
sáng tạo được thêm thủ pháp mới, phương cách mới để khám phá hiện thực, nói lên
tiếng nói sâu sắc, mới lạ để làm rung động lòng người?
Tất cả thủ pháp trên nói lên điều gì
không, hay nó chỉ thuần là trò chơi kĩ thuật thời trang rẻ tiền? Nhớ rằng Cảm
thức chủ yếu của hậu hiện đại là lối cảm nhận về thế giới như là một
hỗn độn, con người bất tín nhận thức từ đó dẫn đến sự khủng hoảng niềm tin vào đại
tự sự; Hành động cốt tủy của hậu hiện đại là giải trung tâm; Lối viết
đặc trưng là giễu nhại; và cuối cùng Tinh thần văn phong của nó là tính
phi nghiêm cẩn. Qua bốn đặc điểm vừa nêu, hậu
hiện đại không là chủ nghĩa nghệ thuật thuần túy [như tượng trưng hay siêu thực
chẳng hạn] mà là trào lưu văn hóa mang tính toàn cầu, tác động rộng lớn đến nhiều
khía cạnh xã hội. Là chủ nghĩa thuần túy, người viết có thể muốn hay không vận
dụng thủ pháp của nó vào sáng tác; còn hậu hiện đại, phải mang đầy đủ cảm thức
hậu hiện đại, bạn mới hi vọng có sáng tác hậu hiện đại đúng nghĩa.
Các trào lưu và chủ nghĩa trong văn học nghệ thuật cùng với
các thủ pháp đặc thù của chúng không bao giờ gọi là lỗi thời. Không thể nói hậu
hiện đại thì tiến bộ hơn hiện đại, tượng trưng thì lạc hậu so với cái gì đó. Ai
dám bảo việc khám phá hoạt động vô thức của Freud và chủ nghĩa siêu thực thoát
thai từ triết học đó là lạc hậu? Mỗi triết học đều giúp con người phương cách mới
để khám phá hiện thực, mỗi trường phái văn nghệ đều có thể hiến tặng cho nghệ sĩ
một cách biểu hiện khác trong nghệ thuật. Chúng góp nhiều chiều nhìn để làm
phong phú cuộc sống tinh thần của nhân loại. Chỉ khi nào một nhà thơ đương thời
lại lạm dụng quá nhiều các thủ pháp của các trào lưu nghệ thuật cũ, khi đó anh/
chị ta mới tỏ ra lạc hậu và chịu rớt lại với văn chương của người cùng thời.
Riêng thái độ cản trở sự hình thành và phát triển cái mới,
là lạc hậu địch thị!
Thời đại khác, thơ cũng phải khác. Khác từ cảm thức cho đến
cách viết, khác đến cả cách tiếp nhận. Thế hệ (không phải chuyện tuổi tác) khác,
lối viết khác; và lối viết đó cũng đòi hỏi một bộ phận độc giả khác. Chính những
“khác” này kích thích kẻ sáng tạo tìm tòi khai phá, thúc đẩy sự tiến bộ của
tinh thần nhân loại.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
NHẬN XÉT MỚI