Chuyện thứ 8: CANH RẪY

 

(Trích CHUYỆN NHẶT TRÊN THẢO NGUYÊN tác giả NGUYỄN HỒNG CHIẾN)

Dựng chiếc xe đạp vào cột chòi canh rẫy, H’Lê Na nói với Thạch Sơn như một người chỉ huy:

-                 H’Lê Na đi chặt dây để chốc nữa cột các lon lại với nhau, còn Thạch Sơn đi kiếm củi mang lại chất dưới gốc cây đa kia nhé.

-         Sao lại phải chất củi nơi gốc cây đa?

Thạch Sơn ngạc nhiên hỏi lại, H’Lê Na bật cười giải thích:

-                 Lũ chim k’tia trước khi sà xuống trộm bắp bao giờ cũng phải bay lượn vài vòng trên rẫy rồi đậu lên cây cao quan sát, không thấy người mới dám xuống ăn. Gần rẫy chỉ có cây đa và cây sung là cao nhất, cây sung gần chòi canh lũ chim sẽ không dám đến nên cây đa chắc chắn là nơi chúng đậu đấy. Trời sáng rồi ta phải tranh thủ thời gian chuẩn bị đón lũ k’tia cho chu đáo.

-                 Ừ, cũng được.

Thạch Sơn trả lời bạn rồi vác xà gạc(1) đi chặt củi, bụng thầm nghĩ: hắn con gái cùng tuổi với mình ở lớp chỉ huy, giờ lên rẫy cũng ra vẻ lãnh đạo; đi đuổi chim mà cứ như đang phân công nhiệm vụ trong lớp học ấy, rõ ghét.

Chim k’tia sinh sống trong rừng sâu có cái mũi thính lắm, khi có rẫy bắp nào ăn được chúng kéo cả đàn ra ăn trộm. Đàn chim k’tia ít năm bảy chục con, có đàn đông đến ngàn con; khi bay tạo thành đám mây lớn che kín cả mặt trời. Chúng đi đến đâu ồn ào như cái chợ đến đó, cách một đoạn đường xa đã nghe thấy tiếng của chúng rồi.

Chim k’tia, người dưới xuôi còn gọi chim két, chim vẹt… đa số thân chim chỉ to bằng cái cùi bắp, khoác bộ lông màu xanh biếc, riêng phía đỉnh đầu mầu xanh đậm hơn một chút nhìn xa như đội mũ. Mắt chim tròn, màu đen, phía trên mỏ có một đám lông màu đen tạo thành đường chỉ nối hai mắt trông như đeo kính gọng đen. Chim k’tia trống ở cổ còn có một vòng lông màu gạch trông như choàng khăn làm duyên. Phía dưới mỏ, một vạch lông màu đen óng ả chạy vòng qua cổ ra phía sau giống một đường viền ngăn cách giữa đám lông màu gạch và màu xanh làm nổi bật vẻ đẹp mạnh mẽ. Mỏ chim k’tia phía trên dài hơn phía dưới một chút và cong lại gần như chữ C, nhọn hoắt. Chim k’tia dùng mỏ của mình đục thủng những cây gỗ lớn trong rừng làm tổ, chỉ việc ấy thôi đã biết mỏ chúng cứng như thế nào rồi. Ngày thường chim k’tia sống trên núi cao, nơi con người ít đến, thức ăn chính là quả và hạt cây. Mùa bắp, lũ k’tia cử một con đi do thám, thấy rẫy nào ăn được sẽ bay về rừng gọi cả đàn ra mở hội. Cách ăn bắp của chim k’tia cũng khác lạ: mỗi con một quả bắp; chúng dùng mỏ vặt râu, dùng chân xé vỏ bọc ngoài quả bắp như người rồi mới thưởng thức từng hạt bắp một. K’tia đã ăn rẫy nào thì chủ rẩy khỏi phải thu hoạch luôn.

Để xua đuổi chim k’tia khỏi phá bắp, từ sáng sớm người ta phải lên rẫy cột dây có gắn vỏ lon sữa bò, lon bia… xung quang, chờ khi đàn k’tia đến thì… giật dây. Tiếng động do va chạm của các lon kim loại làm chim sợ không dám xuống. Nếu chim k’tia nhiều quá phải đốt lửa xung quanh rẫy, tấp nhiều lá xanh lên trên tạo khói làm chúng cay mắt, biết có người canh phải bỏ đi.

*

*  *

Xếp xong một đống củi lớn lại thêm năm ôm lá xanh phủ lên trên mới thấy H’Lê Na từ bìa rừng đi xuống, xung quanh cổ quấn đầy dây, tay còn cầm theo một ôm dây nữa, toàn là dây cóc to bằng đầu đũa. Thạch Sơn thấy vậy bật cười hỏi:

-         Định làm bù nhìn dọa k’tia à?

-                 Không phải vậy đâu, dùng dây này xoắn lại cho bong vỏ có thể dùng hết cả mùa rẫy không hư đâu, dây cóc đấy.

-                 Tốt vậy ư?

-                 Ừ, ami(2) nói người xưa còn dùng loại dây này cột gỗ cho voi kéo đấy, nhưng trước khi dùng phải vặn cho chúng bung hết vỏ mới tốt.

-                 A, thế ra hôm nay chuẩn bị dây cột gỗ cho voi kéo à?

-                 Đúng là… con trai không biết gì. Phải có nhiều dây nối lại với nhau mới đủ một vòng quanh rẫy đến được chòi chứ. Mình xoắn dây, Thạch Sơn nối các dây lại rồi kéo về chòi. Đầu bên này cột vào ngọn le cao gần gốc cây đa, lấy vỏ lon cột vào dây nữa, cách mỗi sải tay cột hai lon gần nhau, vậy là xong. Ngồi trên chòi thấy k’tia đến giật dây một cái thả ra, cây le tự động ngã xuống rồi đứng lên làm các lon chạm vào nhau, lũ két trông thấy mất vía không dám đến nữa đâu.

Nói là làm, H’Lê Na bung mớ dây ra ngồi vặn, mỗi khúc dây dài độ ba chục sải tay được cột vào nhau tạo thành sợi dây dài từ gốc đa đến tận chòi canh rẫy. Xong việc, hai đứa leo lên sàn, H’Lê Na bảo Thạch Sơn:

-         Kéo thử đi.

Thạch Sơn kéo dây, cây le nằm xuống rồi đứng bật thẳng lên làm các lon va vào nhau tạo ra tiếng kêu leng keng… vui vui.

-         Thế này thì có cho kẹo lũ két cũng không dám xuống nữa.

-         Chắc chưa?

Thạch Sơn tỏ vẻ không tin hỏi lại, H’Lê Na đáp chắc nịch:

-         Chắc!

-         Két!

Như để trả lời H’Lê Na, bỗng một tiếng kêu từ trên không vọng xuống rồi một con chim k’tia bay đến lượn vòng trên rẫy bắp. Thạch Sơn định giật dây, H’Lê Na giơ tay giữ lại, nói nhỏ:

-                 Đây là con trinh sát, nếu giật dây nó bay đi nhưng chốc nữa sẽ quay lại, mất công lắm; chờ cả bầy đến đuổi một lần cho chúng sợ.

-                 Chắc không?

-                 Chờ chút sẽ biết ngay à!

Con chim k’tia sau vài vòng bay quanh rẫy quan sát rồi đậu xuống ngọn cây đa, miệng thỉnh thoảng kêu lên mấy tiếng: két, két, két… Hình như nó quan sát không thấy có mối nguy hiểm nào nên vỗ cánh bay đi. Một lúc sau đám mây k’tia khổng lồ từ trên núi tràn xuống. Chúng vừa bay vừa kêu: két, két, két… ầm ĩ cứ như gọi nhau đi dự tiệc. Bầy k’tia đông lắm, chúng bay vòng thứ nhất, vòng thứ hai, vòng thứ ba… thấp dần xuống gần rẫy bắp, H’Lê Na kêu lên vui vẻ: 

-         Giật đi.

Như cái máy nhận lệnh, Thạch Sơn kéo mạnh, dây căng ra rồi thả chùng xuống tạo nên những âm thanh như bản nhạc. Bầy k’tia bị bất ngờ, hoảng sợ kêu thét lên: két, két, két… rồi vội vã kéo nhau bay về phía núi cao. Thạch Sơn ngạc nhiên hỏi:

-         Sao lũ chim k’tia sợ tiếng lon va vào nhau thế nhỉ?

-                 Không phải chỉ sợ tiếng lon kêu đâu, khi nãy ta để dây chùng xuống, các lon nằm sát mặt đất, núp dưới lá bắp chúng không thấy; khi kéo dây căng lên không những các lon va vào nhau mà còn xuất hiện trên các ngọn cây bắp, lũ chim nhìn thấy nên sợ quá phải bỏ trốn ngay.

-                 Có lý!

-                 Điều ấy là đương nhiên rồi, gần trưa chúng còn quay lại nữa đấy. Ta phải đợi để dọa cho chúng vài lần như thế chúng mới không còn dám bén mảng đến rẫy nữa.

Thạch Sơn ngạc nhiên trước lý lẽ đơn giản nhưng thực tế của H’Lê Na mà mình không biết. Lạ thật tưởng hắn chỉ biết làm việc, chứ không ngờ cũng thông minh đấy, đi canh rẫy với hắn an tâm hơn - Thạch Sơn thầm nghĩ, buột miệng hỏi:

-         Sao biết được nhiều chuyện thế?

-         Ami dạy đấy, không phải tự nghĩ ra đâu.

-         Ơ, hay nhỉ, sao được dạy nhiều thứ thế?

-         À có gì đâu, trụ cột gia đình phải vậy thôi – H’Lê Na nở nụ cười tinh nghịch rồi nói thêm:

-         Ở đây canh chừng, nếu thấy có con k’tia nào đến phải giật dây ngay nhé.

-         Sao có một con cũng đuổi thế?

Thạch Sơn ngạc nhiên hỏi lại. H’Lê Na giải thích:

-                 Cảnh giác với chim trinh sát của các bầy K’tia khác cũng muốn đến ăn trộm, xua cho chúng sợ không dám kéo bầy xuống, rõ chưa.

-         H’Lê Na định đi đâu nữa?

-         Đi bắt cá trưa ăn.

Nói dứt lời, H’Lê Na khoác gùi lên vai, theo cầu thang xuống đất, cầm xà gạc bước đi. Người đâu lạ, chẳng bao giờ chịu ngồi yên một chỗ - Thạch Sơn thầm nghĩ rồi ngước nhìn rẫy bắp lá xanh đen; các cây đều đội trên đầu những chùm hoa đang chuyển dần qua màu trắng bạc, báo hiệu mùa thu hoạch sắp đến, lòng thấy vui vui.

 

*

* *

Ngồi một mình mãi chẳng thấy con K’tia nào đến cả, Thạch Sơn tò mò muốn biết H’Lê Na làm gì dưới suối nên bỏ chòi canh, bụng thầm nghĩ: chắc lũ k’tia sợ mất vía rồi không dám đến nữa.

Dưới suối, H’Lê Na dùng sợi dây nhỏ cột vào một cành le to như ngón tay, dài một sải thả xuống nước, thỉnh thoảng lại giật lên những con cá suối to bằng hai ngón tay màu trắng bạc bỏ vào một ống nứa để bên cạnh. Hắn chu đáo thật, chắc đã chuẩn bị từ đêm qua mà mình không biết – Thạch Sơn nghĩ vậy rồi nhẹ nhàng lần xuống suối đến bên kêu lên:

-         Hù!

-         Ôi, sợ quá.

-         Bắt mối ở đâu vậy?

-                 À… lúc sáng đi bứt dây, thấy tổ mối bên suối thì… thì… vốc nước đổ vào cho ướt, bầy mối kéo ra lấy đất ướt xây nhà, mình chỉ cần gạt đất đó ra là tha hồ bắt. Ơ, sao không ở trên chòi canh mà lại xuống đây.

H’Lê Na thoáng đỏ mặt vì buổi sáng thấy đống mối gần suối liền ngồi xuống… tè lên. Lũ mối chắc thấy có nước nên rủ nhau ra lấy đất; nhưng ai lại nói như vậy, xấu hổ quá. Thạch Sơn hình như không để ý vẫn nói thía lia:

-                 Lũ k’tia chắc sợ đến chết khiếp rồi không dám đến nữa đâu, ngồi trên ấy buồn quá!

-                 Không được đâu, chúng đến ăn hết bắp bây giờ. Nếu muốn xuống đây thì lên châm lửa đốt đống củi khi sáng chặt về ấy.

-         Có k’tia đâu mà đốt?

-         Làm đi không chúng đến bây giờ đấy.

Thạch Sơn trong bụng không vui, nhưng thấy nói cũng có lý nên leo lên bờ đi lại bên gốc cây đa định cúi xuống châm lửa đốt. Két! Tiếng chim bất ngờ vang lên ngay trên đầu làm Thạch Sơn thoáng giật mình, thế ra con trinh sát đã đến từ lúc nào mà mình không biết, tý nữa thì…

Châm lửa bén vào củi, rải đều lá xanh lên trên và xung quanh để lửa cháy âm ỉ tạo khói bay lên cảnh báo lũ két đang có người trông; Thạch Sơn lần xuống suối xem câu cá. Thấy Thạch Sơn xuống, H’Lê Na bảo:

-         K’tia đến hỏi thăm rồi phải không, thôi làm thịt cá đi.

Thạch Sơn đổ ống nứa đựng cá lên đám cát, định lấy xà gạc đánh vẩy, mổ bụng. H’Lê Na kêu lên:

-         Định làm gì vậy?

-         Làm thịt cá chứ còn làm gì nữa!

-         Đây nè, lấy cật nứa này mổ bụng chứ cá bé thế mà dùng dao to làm sao được.

Nói xong, H’Lê Na lấy con dao làm bằng cật nứa to hơn ngón tay đã vót sẵn để trong gùi đưa ra; Thạch Sơn thoáng cau mày, lại thua hắn rồi. Hắn sát cá quá, mới câu một lúc mà được bao nhiêu là cá.

-         Nhiều thế này ăn sao hết?

-         Con lớn xiên cây lại nướng, còn con nhỏ nấu canh lá giang.

-         Nhưng làm gì có nồi mà nấu canh?

-         Đây thôi.

H’Lê Na chỉ vào mấy đoạn nứa bánh tẻ to hơn cổ chân, được chặt vát một đầu, đầu kia có mắt, đựng được nước. A, hắn lại thắng mình rồi; Thạch Sơn hậm hực nghĩ bụng. Thịt cá xong, mang xuống suối rửa từng con một bỏ vào ống nứa chuẩn bị nấu canh. H’Lê Na kéo rê lưỡi câu có con cá nhỏ như ngón tay mắc vào lưỡi câu không thèm gỡ đến cạnh chỗ Thạch Sơn ngồi rửa cá. Thạch Sơn kêu lên:

-         Làm gì thế?

-         Xuỵt!

-         Xịch xịch cái gì, cá cắn câu lười không gỡ còn định làm gì nữa đây?

-         Xuỵt!

-         Đùa gì lạ thế?

Thạch Sơn đang định nổi cáu thì… Một cái quẫy nước rất mạnh, con cá đang mắc câu chưa kịp gỡ biến mất, H’Lê Na kêu to:

-         Mang gùi lại đây, nhanh lên!

Thạch Sơn vội vàng chạy đi lấy gùi. H’Lê Na lội xuống suối, tay vẫn cầm chiếc cần câu bị uốn cong gần như chữ C, sợi chỉ căng như dây đàn. Thấy Thạch Sơn vừa chạy lại liền kêu lên:

-         Đưa gùi đây.

Giật chiếc gùi trên tay Thạch Sơn, H’Lê Na dùng tay trái giữ cần, tay phải cầm miệng gùi, từ từ nhấn nghiêng xuống nước, kéo nhẹ lại gần phía đầu cần câu; bật ngờ buông cần câu, hai tay nâng miệng gùi giơ lên khỏi mặt nước reo to:

-         Tóm được rồi!

-         Tóm được cái gì đấy?

-         Xem này…

H’Lê Na nghiêng miệng gùi cho Thạch Sơn xem. Trong gùi một con ba ba to hơn hai bàn tay xòe nằm dưới đáy gùi, thò chiếc đầu có mỏm nhọn đang quay quay tìm lối thoát. Thạch Sơn tròn mắt thán phục hỏi lại:

-         Làm sao biết có con ba ba ở đây mà câu vậy?

-                 Khi nãy đang câu thỉnh thoảng thấy có sóng ngầm dưới đáy nước, cá con chạy như bị ma đuổi nên biết có ba ba ẩn dưới đám lá mục đáy suối rồi. Khi Thạch Sơn rửa cá, mùi máu tanh làm cu cậu phải bò lên khỏi lớp lá kiếm ăn, lần theo vết máu hòa trong nước và tóm được con cá đang mắc câu đợi sẵn…

-                 Sao không giật câu kéo lên mà phải lấy gùi xúc?

-                 Dây câu nhỏ thế kéo lên thì đứt là cái chắc, chỉ giữ cho dây câu căng vừa phải con mồi không chạy thoát mà dây không đứt, lựa lúc nó mệt ngoi lên là… xúc được ngay.

-                 Giỏi nhỉ,  

-         Con ba ba này chiều nay mang về làm thịt tha hồ ăn.

H’Lê Na nói vẽ hãnh diện. Ngoài rẫy, một cơn gió ào đến làm bật lên những tiếng kêu leng keng của mấy cái vỏ lon va vào nhau như có người giật dây. Ông mặt trời lên đứng trên đỉnh đầu nhìn xuống, rẫy bắp vẫn rì rào như gửi lời tâm sự khi có gió thổi qua.

 

 

Chú thích:

1.     Xà gạc: một loại dao dùng phát rẫy, đi rừng của người Êđê;

2.     Amí: má - tiếng Êđê;